Πατσός

Διαδρομή : Διασταύρωση Εθνικής Οδού Ηρακλείου –Χανίων στα Περβόλια ,κατεύθυνση προς Αμάρι ,χωριό Πρασσές, Ποταμοί με το ομώνυμο φράγμα, δεξιά κατεύθυνση ,χωριό Πατσός.

Πριν φτάσουμε στο χωριό ,υπάρχει διασταύρωση προς τα αριστερά ,η οποία οδηγεί στο φαράγγι του Αγίου Αντωνίου και στον  ιστορικό χώρο.

 

Πληθυσμός: Το 1940 είχε 255 κατοίκους, το 1961 είχε 160. Τώρα διαμένουν μονίμως  50-60 κάτοικοι ,τους καλοκαιρινούς μήνες όμως  ο πληθυσμός φτάνει τους 200-300 από  τους Πατσώτες που βρίσκονται  σε άλλες πόλεις της Κρήτης  και στην άλλη Ελλάδα.

Ανήκει στο Δήμο Αμαρίου

Είναι εύφορο και διαθέτει πλούσια βλάστηση  επειδή υπάρχουν στη περιοχή  πολλές υδάτινες  πηγές. Οι κάτοικοι  καλλιεργούν  κάθε  είδους αγροτικά προϊόντα  .Ονομαστά είναι τα πολίτικα κεράσια και τα μπαρμπουνοφάσουλα.

Δε γνωρίζουμε πότε ιδρύθηκε το χωριό.

Είναι όμως γνωστό ότι εκεί κοντά υπήρχε ζωή από τα πρώτα μινωικά χρόνια, ίσως και νωρίτερα, όπως αποδεικνύεται από τα ευρήματα στο παρακείμενο σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου, το “Κραναίο Άντρο”.
Πολλές εκδοχές έχουν αναφερθεί για την προέλευση του ονόματος του χωριού χωρίς καμία να έχει επικρατήσει σύμφωνα και με στοιχεία που έχει συλλέξει ο Πρόεδρος της Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου (Ι.Λ.Ε.Ρ.) κ Τρούλλης.
Πιθανή προέλευσή του είναι το επώνυμο Pazo, που αναφέρεται στα έγγραφα του Δουκικού αρχείου του Χάνδακα. Ομόηχη λέξη ως επίθετο, πατσός, (= σίμος, από το πατέω-πατώ, με τη σημασία του κοίλου). Υπάρχουν τοπωνύμια με το όνομα Πατσός στην Αργυρούπολη και στο Κακοδίκι Σελίνου Χανίων. Τέλος, δεν έχει πείσει ότι το όνομα προέρχεται από τη λατινική PAX (=ειρήνη)

Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι η ονομασία Πατσός παραπέμπει στις παλιές Μινωικές πόλεις :Κνωσός ,Φαιστός, Αξός κ.λ.π.
Το χωριό αναφέρεται στο έργο του Barozzi το 1577 με 110 κατοίκους. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται Πατσώ, ανήκει στο Δήμο Μέρωνα και έχει 301 κατοίκους ( 14 Χριστιανούς και 287 Τούρκους). Το 1920 γράφεται Πατσός και ανήκει διοικητικά στην κοινότητα Παντάνασσος, και από το 1940 είναι έδρα της ομώνυμης κοινότητας.
Εντός του οικισμού του χωριού ευρίσκεται o ερειπωμένος ναός της Παναγίας (Γέννησις της Θεοτόκου), ο οποίος ήταν Μητροπολιτικός Ναός στα 1357. Σώζονται λίγες τοιχογραφίες οι οποίες ευρίσκονται στο Μουσείο Αγ. Αικατερίνης στο Ηράκλειο.

Κατά την παράδοση ο ναός αυτός είχε 101 πορτοπαράθυρα.
Βόρεια του χωριού ευρίσκεται το Σπήλαιο του Κραναίου Ερμού, μέσα στο Φαράγγι του Αγίου Αντωνίου. Το σπήλαιο αυτό ήταν ο τόπος λατρείας του Κραναίου Ερμή, όπως προκύπτει από την αναθηματική επιγραφή “Ερμή Κραναίω, Δώρος Στεφάνω ευχήν”.
Οι πρώτες ανασκαφές στο Σπήλαιο έγιναν το 1885-6 από τον F. Halbherr, στο χώρο που βρίσκεται σήμερα το εκκλησάκι του Αγ. Αντωνίου. Τα ευρήματα (ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια ευρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου).
Το 1894 βρέθηκαν και άλλα τα οποία πουλήθηκαν στον Evans και ευρίσκονται στο Μουσείο της Οξφόρδης. Οι πλέον πρόσφατες ανασκαφές έγιναν το 1989 από την ΚΕ΄Εφορία Κλασσικών Αρχαιοτήτων ( υπό την Αρχαιολόγο κ. Νινιού). Οι ανασκαφές έδειξαν ότι η μινωική λατρεία ετελείτο κυρίως στο χώρο της Βραχοσκεπής και βρέθηκαν οστά ζώων που είχαν τεθεί στην πυρά, όπως επίσης και αγγεία-ειδώλια.
Στις ίδιες ανασκαφές, τέλος, βρέθηκε αγαλματίδιο του μυθικού θεού Πάνα.
Σήμερα ο χώρος αυτός έχει διαμορφωθεί με διάφορες αισθητικές επεμβάσεις της Δ/νσης Δασών, ένας επισκέψιμος χώρος σε συνδυασμό με το προσκύνημα στο εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου, το οποίο είναι κάτω από τη Βραχοσκεπή του Φαραγγιού. Ο επισκέπτης ή προσκυνητής μπορεί να απολαύσει τη δροσιά από τα υπεραιωνόβια πλατάνια, τον ίσκιο της Βραχοσκεπής, το νερό του ποταμού που διέρχεται και καταλήγει στο Φράγμα των Ποταμών.

Επίσης ο επισκέπτης μπορεί να διαβεί το μονοπάτι που έχει διαμορφωθεί κατάλληλα από το Σπήλαιο έως το Φράγμα Ποταμών.
Το Φαράγγι του Αγίου Αντωνίου απέχει από τον οικισμό Πατσού περί τα 2 χλμ. και είναι μία καλή επιλογή για κάθε φυσιολάτρη και όχι μόνο, ο οποίος μπορεί να απολαύσει το φυσικό τοπίο της περιοχής και να γευματίσει, αν το επιθυμεί, σε ταβέρνες που βρίσκονται εντός του χωριού και στο χώρο του Φαραγγιού.
Ο Κωστής Σαββάκης είναι απόφοιτος της Παντείου, προϊστάμενος του Τμήματος Προγραμμάτων της Δ/νσης Προγραμματισμού της Νομαρχίας Ρεθύμνου και Δημοτικός Σύμβουλος του Δήμου Συβρίτου.

Ακολουθεί απόσπασμα από το λήμμα “Πατσός” από το βιβλίο “Πόλεις και Χωριά της Κρήτης” του Στέργιου Σπανάκη:
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Το όνομά του χωριού πιθανότατα οφείλεται στο μαρτυρημένο επώνυμο Paco ή Pazo, που αναφέρεται σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα. (Βλ.El.Santschi, Regestes des Arrets civils etc.σ.343,347, passim). Υπάρχει και τοπωνύμιο -κυριώνυμο το λέει ο Ν.Ε.Χατζηδάκης- στην Αργυρούπολη επαρχίας Ρεθύμνου του Πατσού, (βλ.Ν.Ε.Χατζηδάκη, Τοπωνυμίαι του χωριού Αργυρουπόλεως, Ε.Ε.Κ.Σ., τόμ.Α’, σ.457). Αλλά και στην εκκλησία της Παναγίας στο Κακοδίκι Σελίνου αναφέρεται, μεταξύ των κτητόρων και ο Πατζός ο Γεράρδου. Αλλά μπορεί να σχετιστεί και με την ιταλική λέξη pazzo, που σημαίνει τρελλός, αλλά και ευτράπελος, αστείος, υπερβολικός, stravagante. (Βλ.σχετικά, Ν.Παναγιωτάκη, Η Ακαδημία των Stravaganti του Χάντακα, περιδικό “Θέατρο”, τεύχ.27-28, 1996). Ο Γρηγόρης Παπαδοπετράκης ετυμολογώντας το όνομα Πατσιανός (Ιστορία τν Σφακίων, 1971, σ.30), αναφέρει ότι ωνομάσθη Πατσιανός από επίσημον τινα Πατσός καλούμενον!
Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου (Apano Sivrites) το 1577 από το Fr. Barozzi, (f 27 r) Pazzo, από τον Καστροφύλακα (Κ173) Pazzo’ με 110 κατ. το 1583 και (Κ184) με 773 οφειλόμενες αγγαρείες, από το Βασικάτα (Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σ.129) Pazzo’ το 1630. Την Τουρκοκρατία ήταν τουρκοχώρι. Στην αιγυπτιακή απγραφή του 1834 αναφέρεται Patso’ (Pashley, Travels in Crete, II, 314) με 20 τουρκ.οικογένειες. Δεν υπήρχε κανείς Χριστιανός. Στην απογραφή του 1881 γράφεται Πατσώ, στο Δήμο Μέρωνα, με 14 Χριστιαν. Και 287 Τούρκ. Κατ. Και ο Εμ.Λαμπρινάκης αναφέρει (Γεωγραφία της Κρήτης 1890, σ.111) ότι κατοικείται “υπό αλλαξοπίστων Τούρκων”. Το 1900 είναι στον ίδιο δήμο, κάτ. 69, το 1920 γράφεται Πατσός, στην κοινότητα (Π)αντάνασσος με 139 κατ., το 1928 με 174, το 1940 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας, με 255 κατ., το 1951 με 243, το 1961 με 240 και το 1971 με 223.
Βορείως από την Πατσό, περίπου ένα χλμ., είναι το ύψωμα Σορός, όπου βρίσκεται το σπήλαιο Ερμού του Κραναίου, όπως αναφέρεται στα αρχαιολογικά συγγράμματα. Το επίθετο Κραναίος πήρε από την κρήνη-κράνα στην κρητική δωρική διάλεκτο, όπως λέγεται και το χωριό του Μυλοποτάμου Κράνα (βλ.λήμμα). Η πηγή έχει σταθερή θερμοκρασία και το χειμώνα που σκεπάζεται από χιόνι σχηματίζονται υδρατμοί και λένε οι χωρικοί, ότι “βγάζει καπνούς”.
Στο σπήλαιο του Αγ.Αντωνίου ελατρεύονταν στην αρχαιότητα ο Ερμής ο Κραναίος, όπως φαίνεται και από την επιγραφή: Ερμή Κραναίω Δώρος Στεφάνω ευχήν.(βλ.Marg.Guarducci, Inscriptiones Cretichec II, IX, 1,s.102)
Ο αρχαιολογικός πλούτος του σπηλαίου αποκαλύφτηκε από τους χωρικούς και από τον ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr (Scoperte nel Santuario di Hermes Craneo, Museo Italiano di antichita’ classiche, II, Firenze, 1888) το 1885. Τα ευρήματα είναι της Υστερομηνωικής ΙΙΙ περιόδου και βρίσκονται στα Μουσεία Ηρακλείου, Ρεθύμνου, και…Οξφόρδης. Συστηματική ανασκαφή δεν έγινε ακόμη. Μπροστά σε ένα όγκο, που μοιάζει με ταύρο, λέει ο Paul Paure, βρίσκονται πολλά όστρακαΥστερομηνωικής ΙΙΙ, Γεωμετρικής, Ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Βρέθηκαν ένα μπρούτζινο εγχειρίδιο, μικρά μπρούτζινα ειδώλια ταύρων, κριών, χοίρων και άλλων ζώων, ειδώλια ανδρών και γυναικών, αφιερώματα στην θεότητα.
Εκκλησία της Παναγίας, ιστορημένη. Θαύμα του Αγ.Νικολάου, το Γενέσιο της Θεοτόκου, Ασπασμός. (Gerola-Λασηθιωτάκη, Κατάλογος τοιχογραφημένων εκκλησιών κλπ, σ.62)
Στην περιοχή του χωριού σώζονται ερείπια μεγάλου ναού. Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι είχε εκατό μία πόρτες και παράθυρα.
Ύστερα από την καταστολή της “Συνωμοσίας του Σήφη Βλαστού”, το 1453-54 η Βενετία παραχώρησε τις προσόδους των χωριών Πατσό Αμαρίου και Λαγκά Μυλοποτάμου στον παπά Ιωάννη Λίμα, γιατί πρόδωσε στους Βενετούς τα σχέδια της συνωμοσίας. (βλ. Μ.Ι.Μανούσακα, Η εν Κρήτη συνωμοσία του Σήφη Βλαστού κλπ, σ.41, 42, 156).
Η Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου αναφέρει στην ανακοίνωσή της στο Γ’ Κρητολογικό Συνέδριο (βλ. Πεπραγμένα τόμ.Β’, σ.12) ότι “η Πατσός ασφαλώς είναι κτισμένη πάνω σε αρχαιότερο οικισμό. Έχουν βρεθεί χάλκινα νομίσματα Κυδονιών του Δομιτιανού και χρυσά βυζαντινά”.