Μιχάλης Γ. Βοσκάκης
Στις 29 Σεπτεμβρίου 2025, δημοσιεύτηκε το κείμενό μου με τίτλο: «Ο Άγγλος περιηγητής Aubyn Trevor-Battye και οι Κουρουθιανοί βοσκοί του Ψηλορείτη (1909)», στην ιστοσελίδα της Ομοσπονδίας Σωματείων της Επαρχίας Αμαρίου. Στο κείμενο επισήμανα και τη συμβολή άλλων ατόμων κατά την τελευταία δεκαετία, στην εξεύρεση στοιχείων και στη διάδοση της ιστορίας που πραγματεύομαι σε αυτό, αρχής γενομένης από το 2015, με την ανάδειξη από την Ελένη Καπελώνη-Σημαντήρη (Helene Semanderes), Κουρουθιανή της διασποράς στην Αμερική, δύο φωτογραφιών του βιβλίου «Camping in Crete» του Άγγλου περιηγητή και φυσιοδίφη Aubyn Trevor-Battye, το οποίο εκδόθηκε το 1913 στο Λονδίνο. Η συγγραφή του κειμένου άφησε μέσα μου βαθύ συναισθηματικό αποτύπωμα. Εκτιμώ ότι οι αιτίες είναι οι εξής: α) η ύπαρξη σημαντικών αναφορών που γίνονται στο βιβλίο αυτό του Trevor-Battye για το χωριό μου, β) η συγγενική μου σχέση με έναν από τους δύο Κουρουθιανούς βοσκούς, τους αδερφούς Κατσούγκρη, τους οποίους συνάντησε ο περιηγητής κατά την ανάβασή του στον Ψηλορείτη το 1909 και γ) η προσδοκία της ακόμη μεγαλύτερης σημασίας, που πιστεύω ότι θα αποκτήσει στο μέλλον για τη λαογραφία των Κουρουτών, η συνάντηση αυτή. Άλλωστε, αρκετοί Κουρουθιανοί κατάγονται από τους Κατσούγκρηδες. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο ένας από τους δύο βοσκούς και πρόγονός μου (προπάππους) Γιάννης Κατσούγκρης (Κατσουγκρογιάννης), ο οποίος, σε σχέση με τα αδέρφια του είχε την πιο πολυπληθή οικογένεια, άφησε πίσω του 8 παιδιά, 21 εγγόνια και 42 δισέγγονα, ενώ όλοι οι σημερινοί Κουρουθιανοί, που έχοντας ακολουθήσει το επάγγελμά του βαδίζουν στα χνάρια του στο κουρουθιανό αόρι, είναι δισέγγονά του.
Μετά την αρχική ανάρτηση του κειμένου μου για τον Άγγλο περιηγητή και τους Κουρουθιανούς βοσκούς, σύντομα προχώρησα σε επικαιροποίησή του, με διορθώσεις και συμπληρώσεις του περιεχομένου του.
Το επικαιροποιημένο κείμενο αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα https://www.rethemnosnews.gr/apopseis/716707_o-agglos-periigitis-aubyn-trevor-battye-kai-oi-koyroythianoi-boskoi-toy-psiloreiti της εφημερίδας «Ρέθεμνος», στις 10 Οκτωβρίου 2025. Παρ’ όλα αυτά, νιώθω την ανάγκη να δώσω πρόσθετες πληροφορίες, σχετικές με την ενδιαφέρουσα ιστορία μιας από τις φωτογραφίες, που την είχα συμπεριλάβει στο κείμενο, όχι ολόκληρη, αλλά ένα μέρος της, και ειδικότερα αυτής με τον Κατσουγκρογιάννη σε μεγάλη ηλικία, αλλά και να ασχοληθώ με την ταυτότητα του αγοριού πάνω στον γάιδαρο, που το φωτογράφησε ο Trevor-Battye ανάμεσα στον οδηγό του Γιάννη και τον ημιονηγό του Αλή, στην πηγή νερού, στο Παρδί του Ψηλορείτη, το 1909. Η ταυτότητα του αγοριού παραμένει ακόμη πλήρως αδιευκρίνιστη (ο περιηγητής δεν αναφέρει ούτε το μικρό όνομά του). Την πρωτότυπη φωτογραφία στην οποία περιλαμβάνεται και ο Κατσουγκρογιάννης, είχε στην κατοχή της η αείμνηστη γιαγιά μου, η Γλυκερή, μια από τις έξι κόρες του Κατσουγκρογιάννη, από την οποία πέρασε στην κατοχή μου. Ήμουν παρών όταν κάποιο καλοκαίρι την επισκέφθηκε στο σπίτι της ένας ανιψιός της και εγγονός του Κατσουγκρογιάννη, που μάλιστα είχε το ίδιο ονοματεπώνυμο (Γιάννης Α. Κατσούγκρης) και ζήτησε να την δανειστεί για να βγάλει αντίγραφό της, σε φωτογραφείο. Γι’ αυτό και πίσω από τη φωτογραφία υπάρχουν σημειώσεις, με οδηγίες προς τον φωτογράφο πώς ακριβώς
θα έπρεπε να είναι το αντίγραφο, που θα έβγαινε σε μέγεθος αρκετά μεγάλο (50Χ60). Η πράξη αυτή του εγγονού του Κατσουγκρογιάννη -πληροφοριακά αναφέρω ότι ο Γιάννης Αναστ. Κατσούγκρης υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας «Οι Κουρήτες»- η οποία προέκυψε, όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, από την ανάγκη διατήρησης ζωντανής της μνήμης του προγόνου του, αποδεικνύει την αξία της συγκεκριμένης φωτογραφίας και των φωτογραφιών αυτών γενικά, ως συνδετικού κρίκου με τις ρίζες και ως άρρηκτη απόδειξη της καταγωγής μας.
Ας προχωρήσουμε τώρα στην περιγραφή του τρόπου εξέτασης του ζητήματος της ταυτότητας του αγοριού που απεικονίζεται καβάλα στο γάιδαρο, στη φωτογραφία που τράβηξε ο Trevor-Battye στην πηγή νερού στο Παρδί. Το αγόρι μοιάζει να ήταν ηλικίας 10-12 χρονών. Η φωτογραφία δεν είναι καθαρή και πάντως είναι πολύ λιγότερο καθαρή από την φωτογραφία με τους Κουρουθιανούς βοσκούς. Ακολούθησα τα εξής βήματα:
1) Μεγέθυνα τη φωτογραφία σε μεγάλη οθόνη υπολογιστή και πρόσθεσα φως.
2)Απομόνωσα το πρόσωπο του παιδιού από την υπόλοιπη φωτογραφία. Το αποτέλεσμα που προέκυψε είναι μια από τις φωτογραφίες που περιλαμβάνονται εδώ.
3) Υπέθεσα -διαφορετικά δεν θα μπορούσα να προχωρήσω στη σύγκριση- ότι το αγόρι αυτό ήταν κάτοικος Κουρουτών. [Στο προηγούμενο άρθρο μου είχα γράψει αναφέροντας τα πρόσωπα της φωτογραφίας αυτής: «στο μέσον το αγόρι που συνάντησαν πάνω στον γάιδαρο (πιθανόν κάτοικος Κουρουτών)» για την περίπτωση που ο πατέρας του αγοριού ήταν π.χ. Νιθαυριανός (η απόσταση Νίθαυρης-Κουρούτες είναι 3χλμ.) που είχε προσληφθεί από Κουρουθιανό κτηνοτρόφο, και το αγόρι πήγαινε με το γαϊδούρι φαγητό στον πατέρα του. Οι παλιότεροι Κουρουθιανοί θα θυμούνται τον νεαρό βοσκό με το βαφτιστικό όνομα Βενιζέλος, που αν και ήταν από άλλη περιοχή είχε προσληφθεί λόγω έκτακτων αναγκών και εργαζόταν για ένα διάστημα στο κουρουθιανό αόρι.]
3) Θεώρησα λοιπόν ότι το μικρό αγόρι ήταν Κουρουθιανός, υπόθεση που έτσι κι αλλιώς είναι η πλέον πιθανή, λόγω της εγγύτητας του Πρινοδάσους Παρδί με το χωριό των Κουρουτών, αλλά, κυρίως, λόγω των μιτάτων της περιοχής, τα οποία ανήκαν και ανήκουν σε Κουρουθιανούς κτηνοτρόφους. Σύγκρινα, αρχικά με το μάτι, τη φωτογραφία του προσώπου του παιδιού, που πλέον ήταν καθαρότερη από την αρχική, με παλιές φωτογραφίες Κουρουθιανών, και σε δικό μου άλμπουμ παλιών οικογενειακών φωτογραφιών, αλλά, κυρίως, με φωτογραφίες από τα ημερολόγια του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας που έχουν εκδοθεί τα έτη 2021, 2022 και 2023. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησα την εφαρμογή Face Recognition & Compare (Rising Apps Solutions, Google Play Store, έκδοση Οκτωβρίου 2025) που προσφέρει τη δυνατότητα σύγκρισης μεταξύ δύο προσώπων και χρησιμοποιεί προηγμένους αλγόριθμους αναγνώρισης προσώπου (πιθανότατα Deep Learning/CNN) για σύγκριση. Στη σύγκριση που έκανα με χρήση της εφαρμογής, χρησιμοποίησα τόσο φωτογραφίες από το αρχείο μου όσο και φωτογραφίες από το ημερολόγιο του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας, του έτους 2021 και φυσικά -ως βάση σύγκρισης- μέρος της φωτογραφίας (το πρόσωπο του αγοριού) που τράβηξε ο Trevor-Battye, στην πηγή νερού στο Παρδί. Σχετικά με την εφαρμογή σύγκρισης, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, ως εμπορικό εργαλείο τύπου black box, o αλγόριθμος αναγνώρισης παραμένει αδιαφανής και στερείται ανεξάρτητης επιστημονικής αξιολόγησης για την ακρίβεια και την προκατάληψη. Ως εκ τούτου, τα αποτελέσματα πρέπει να ερμηνεύονται με επιφύλαξη, αναγνωρίζοντας τον περιορισμένο ερευνητικό χαρακτήρα της εφαρμογής.
Στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής Face Recognition & Compare με τα αποτελέσματα σύγκρισης των βιομετρικών χαρακτηριστικών προσώπων
Το πρόσωπο του αγοριού που φωτογράφησε ο Trevor-Battye στο Παρδί Κουρουτών, καβάλα στον γάιδαρο, συγκρίθηκε με τα πρόσωπα άλλων αείμνηστων Κουρουθιανών, μέσα
από φωτογραφίες τους. Ακολουθούν τα ονόματα των ατόμων με τα οποία συγκρίθηκε το αγόρι -ως προς τα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους-, με τη χρήση εφαρμογής αναγνώρισης και σύγκρισης προσώπων, αλλά και με οπτική παρατήρηση. Η αναφορά των ονομάτων γίνεται με βάση τη σειρά που παρατίθενται παρακάτω τα σχετικά στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής φωτογραφιών των Windows 10 (το πρώτο εικονίδιο παρακάτω) και της εφαρμογής Face Recognition & Compare (τα υπόλοιπα στιγμιότυπα οθόνης):
1.Η ΒΑΣΗ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ: Το αγόρι που διερευνούμε την ταυτότητά του. (Στο εικονίδιο φαίνεται μόνο το πρόσωπό του. Στο τέλος του κειμένου υπάρχει ολόκληρη η φωτογραφία.)
2.Τον άντρα δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη. Ίσως ο Μιχάλης Καπελώνης (Καπελωνομιχάλης) ή ο Ετέαρχος Κατσούγκρης
3.Τον Σήφη Μ. Καπελώνη
4.Τον Κωστή Μ. Καπελώνη
5.Τον Κωστή Ετ. Κατσούγκρη
6.Τον Ετέαρχο Κατσούγκρη
Επίσης, ο Ετέαρχος Κατσούγκρης συγκρίθηκε με τον άντρα δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη (βλ. το τελευταίο στιγμιότυπο).
Στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής Face
Recognition & Compare (Rising Apps
Solutions, Google Play Store,
Οκτώβριος 2025) © Rising Apps
Solutions. Αναπαράγονται για
ερευνητικούς σκοπούς στο πλαίσιο της
νόμιμης παράθεσης ενός τεχνικού εργαλείου.
Ειδικά για το πρώτο στιγμιότυπο (του προσώπου
του αγοριού): Μεγέθυνση και επιπλέον φωτισμός
με την εφαρμογή «Φωτογραφίες» των Windows 10.
(Face matched=Τα πρόσωπα ταιριάζουν –
Face not matched=Τα πρόσωπα δεν ταιριάζουν)
Ανάλυση των αποτελεσμάτων της σύγκρισης των βιομετρικών χαρακτηριστικών των εξεταζόμενων προσώπων
Από τη σύγκριση των φωτογραφιών, που έκανα με την εφαρμογή Face Recognition & Compare, και όσο μπορούσα να εκτιμήσω κατά προσέγγιση το έτος γέννησης κάποιων προσώπων που κατά την αντίληψή μου ταίριαζε το πρόσωπό τους με το πρόσωπο του παιδιού, και επιπλέον, γνωρίζοντας ότι θα υπάρχουν και Κουρουθιανοί που γεννήθηκαν την
ίδια εποχή -δηλαδή λίγο πριν το 1900- και δεν έχουμε φωτογραφίες τους, ή τουλάχιστον δεν υπάρχουν στα προαναφερόμενα ημερολόγια, τα αποτελέσματα της σύγκρισης – παραθέτω σχετικά στιγμιότυπα οθόνης- έδειξαν ότι το μικρό αγόρι είναι πιθανότερο να ήταν είτε Καπελώνης (Σήφης Μ. Καπελώνης ή Κωστής Μ. Καπελώνης – ταιριάζουν και οι δύο με το αγόρι σύμφωνα με την εφαρμογή), είτε Κατσούγκρης [Κωστής Ετ. Κατσούγκρης (Τεαρχόκωστας)]. Πάντως, παρά το θετικό αποτέλεσμα της εφαρμογής, ο Τεαρχόκωστας δεν μπορεί να ήταν, επειδή το 1909 πιθανότατα ήταν αγέννητος. Τις περισσότερες πιθανότητες όμως, σύμφωνα με τη σύγκριση που έκανα, συγκεντρώνει το πρόσωπο της φωτογραφίας που μαζί με την (πιθανότατα) σύζυγό του απεικονίζονται στη φωτογραφία που ο Κατσουγκρογιάννης ήταν σε μεγάλη ηλικία, την οποία είχα δημοσιεύσει εν μέρει στο προηγούμενο άρθρο μου (μόνο του τον Κατσουγκρογιάννη) και τώρα την συμπεριλαμβάνω εδώ ολόκληρη. Τη φωτογραφία αυτή, η οποία δεν είναι ακέραια, αλλά έχει σκιστεί σε κάποια σημεία της χωρίς συνέπειες όμως στην απεικόνιση των προσώπων, είχα επεξεργαστεί υποτυπωδώς ψηφιακά ώστε να φαίνεται ολόκληρη, και την είχα προσκομίσει κάποια στιγμή (2010-2011) στο σύλλογο Κουρουθιανών της Αθήνας, όπως είχε ζητηθεί από όλους τους Κουρουθιανούς για παλιές τους φωτογραφίες, προκειμένου να δημιουργηθεί μια σχετική βάση δεδομένων με φωτογραφίες του χωριού. Η φωτογραφία αυτή συμπεριλήφθηκε το 2021 στο ημερολόγιο του συλλόγου, με την επεξήγηση, ότι πιθανά πρόκειται για τον Μιχάλη Καπελώνη (Καπελωνομιχάλη) και τη σύζυγό του Ειρήνη.
Εκτός του ότι, σύμφωνα με την προαναφερόμενη εφαρμογή, τα συγκρινόμενα πρόσωπα (του αγοριού και του άνδρα που καθόταν δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη) ταιριάζουν ως προς τα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους, υπάρχει και το πρόσθετο στοιχείο, ορατό πλέον με γυμνό μάτι μετά τη μεγέθυνση και τον επιπλέον φωτισμό του προσώπου του αγοριού που έκανα, ότι στο δεξί μέρος του προσώπου του, στο μάγουλο, αλλά και δίπλα από το δεξί του μάτι, είχε δερματικές αλλοιώσεις που φαίνεται να είναι κοινές στις δύο φωτογραφίες, παρόλο που στη μια φωτογραφία το αγόρι μοιάζει να ήταν 10-12 χρονών, ενώ στην άλλη ο ενήλικας μοιάζει να ήταν γύρω στα 40 του. Επίσης, ο ενήλικας είχε χαρακτηριστικό σαγόνι που το τετράγωνο σχήμα του φαίνεται να μοιάζει με το σχήμα σαγονιού του παιδιού, παρόλο που το παιδί ήταν σε μικρή ηλικία και το σχήμα των επιμέρους στοιχείων του προσώπου του δεν είχε ακόμη πλήρως σταθεροποιηθεί. Γνωρίζουμε ότι η πρώτη φωτογραφία είχε τραβηχτεί το 1909 ή γύρω στο έτος αυτό (1908-1913). Η δεύτερη φωτογραφία, με τα δύο ζευγάρια, είχε τραβηχτεί μάλλον το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 (επειδή η γυναίκα του Κατσουγκρογιάννη Αργυρή που υπάρχει στη φωτογραφία πέθανε το 1938, όταν ο Κατσουγκρογιάννης ήταν ακριβώς 60 ετών – ο Κατσουγκρογιάννης είχε γεννηθεί το 1878 και στη φωτογραφία μοιάζει ακόμη μεγαλύτερος από 60, αφού εκείνη την εποχή λόγω των σκληρών συνθηκών διαβίωσης οι άνθρωποι γενικά, και πόσο μάλλον της επαρχίας, έμοιαζαν συνήθως πολύ μεγαλύτεροι από την ηλικία τους όπως την εκλαμβάνουμε σήμερα). Άρα, αν θεωρήσουμε ότι η δεύτερη φωτογραφία είχε τραβηχτεί μεταξύ του 1935 και του έτους 1938 που πέθανε η Αργυρή Κατσούγκρη, ότι το αγόρι το 1909 ήταν 10-12 χρονών, και ακόμη, ότι επρόκειτο για το ίδιο άτομο και στις δύο φωτογραφίες, τότε ο «σαραντάρης» της φωτογραφίας ήταν κατά τη στιγμή λήψης της μεταξύ 36 και 41 χρονών, και εφόσον η εικόνα του ταιριάζει με αυτό το επίπεδο ηλικίας αυτό είναι μια πρόσθετη πιθανότητα που συνηγορεί υπέρ της ταυτοποίησης.
Διατηρώ σε φωτοτυπία μια άλλη φωτογραφία, που είχε ληφθεί την ίδια ημέρα με τη φωτογραφία των δύο ζευγαριών, από τον ίδιο φωτογράφο, και η οποία απεικονίζει τις δύο γυναίκες χωρίς τους άντρες τους. Δεν θυμάμαι πώς έφτασε στα χέρια μου, το πιθανότερο είναι ότι την είχα εκτυπώσει από κάποια ιστοσελίδα ή μου την είχε στείλει κάποιος ηλεκτρονικά, αλλά έχω σημειώσει πίσω από αυτήν: «Κατσουγκρογιάνναινα και Τυράκη». Αυτή η σημείωση, αν θεωρήσουμε ότι είναι αληθής ως προς την ταυτότητα της γυναίκας αυτής και ότι επρόκειτο για τη σύζυγο του άντρα (σχεδόν βέβαιο), τότε το αγόρι της φωτογραφίας του Trevor-Battye ήταν ο άντρας της φωτογραφίας με τα δύο ζευγάρια και
σύζυγος της Τυράκη, η οποία από το επώνυμό της προκύπτει ότι καταγόταν από το χωριό Φουρφουράς, δίπλα στις Κουρούτες. Το αν η Τυράκη ονομαζόταν Ειρήνη και ο σύζυγός της ήταν ο Καπελωνομιχάλης, αυτό δεν το γνωρίζω.
Η Ελένη Βοσκάκη (η μάνα μου), στην οποία έδειξα τη φωτογραφία, πιστεύει ότι το ζευγάρι που απεικονίζεται σ’ αυτήν, μαζί με το ζεύγος Κατσουγκρογιάννη, ήταν ο Ετέαρχος (προφορικά: Τέαρχος) Κατσούγκρης και η γυναίκα του Μαριγώ (αδερφή του παππού μου Ιερώνυμου Κων. Βοσκάκη). Ο Ετέαρχος Κατσούγκρης -κατά τη μάνα μου- ήταν και αυτός αδερφός του Κατσουγκρογιάννη, του Κατσουγκραντώνη και του Κατσουγκρογιώργη, και δεν τον είχα αναφέρει στο προηγούμενο άρθρο μου, επειδή αγνοούσα τον βαθμό αυτό της συγγένειάς τους. Όμως, στη συνέχεια, διαπίστωσα ότι η μάνα μου είναι πιθανό να έχει δίκιο, τουλάχιστον για τον βαθμό συγγένειας, επειδή, εκτός από τη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια, διαπίστωσα την ύπαρξη και μιας άλλης φωτογραφίας, με τρία άτομα: Τον Κατσουγκρογιάννη, την κόρη του Καλλιόπη (Πόπη) και την κόρη του Ετέαρχου Κατσούγκρη, την Ευανθία. Και η ερμηνεία αυτή εξηγεί γιατί ο γιός του Ετέαρχου Κατσούγκρη, ο Κωστής (Τεαρχόκωστας) ταιριάζει και αυτός στο πρόσωπο με το αγόρι πάνω στον γάιδαρο. Ταιριάζει επειδή ως γιος του Ετέαρχου Κατσούγκρη (αν το αγόρι στο Παρδί ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, και ο Ετέαρχος Κατσούγκρης ήταν επίσης ο άνθρωπος στη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια), είναι πολύ πιθανό να είχε κοινά βιομετρικά χαρακτηριστικά με τον πατέρα του, τα οποία «ξεγέλασαν» την εφαρμογή. Αν ισχύει η εκδοχή αυτή, η μεγάλη διαφορά ηλικίας μεταξύ του Κατσουγκρογιάννη και του Ετέαρχου Κατσούγκρη στις φωτογραφίες, η οποία φαίνεται να είναι πάνω από δεκαπέντε χρόνια και ίσως να πλησιάζει τα είκοσι, δεν συνιστά πρόβλημα για την ταυτοποίηση, επειδή εκείνη την εποχή οι άνθρωποι έκαναν πολλά παιδιά και τα μεγαλύτερα, σε σχέση με τα μικρότερά τους, δεν ήταν σπάνιο να έχουν αυτή τη μεγάλη διαφορά ηλικίας. Σε σύγκριση του αγοριού στο Παρδί με φωτογραφία του Ετέαρχου Κατσούγκρη από το ημερολόγιο του 2021, στην οποία μοιάζει να ήταν σε μεγάλη ηλικία και η οποία στο σημείο του προσώπου του έχει αλλοιωθεί αρκετά, η εφαρμογή έβγαλε το αποτέλεσμα ότι τα πρόσωπα ταιριάζουν, κάτι που δεν συνέβη όμως όταν σύγκρινα την ίδια φωτογραφία του Ετέαρχου Κατσούγκρη με τον άνθρωπο δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη, στη φωτογραφία όπου απεικονίζονται τα δυο ζευγάρια. Η σύγκριση θα πρέπει να επαναληφθεί αφού βρούμε καλύτερες φωτογραφίες του Ετέαρχου Κατσούγκρη, δεδομένου ότι η φωτογραφία που ήδη χρησιμοποιήθηκε στη σύγκριση που έκανα είναι πολύ αλλοιωμένη, όπως προανέφερα.
Η κατάσταση περιπλέκεται, με βάση άλλη φωτογραφία προγενέστερη -τουλάχιστον κατά μια δεκαετία αλλά το πιθανότερο δεκαπενταετία ή και παραπάνω- αυτής με τα δύο ζευγάρια, η οποία, κατά σύμπτωση, είναι αυτή που μου είχε χαρίσει (το 1986) η κόρη του Κατσουγκρογιάννη, η Καλλιόπη (Πόπη) και στην οποία απεικονίζονται, μεταξύ άλλων, ο Κωστής και ο Σήφης Καπελώνης, ο Κατσουγκρογιάννης, και «δεύτερος καθιστός πιθανά ο Καπελωνομιχάλης», όπως αναφέρεται στη λεζάντα της φωτογραφίας, η οποία συμπεριλήφθηκε στο ημερολόγιο του 2021. Στη φωτογραφία αυτή, ο πιθανός Καπελωνομιχάλης ήταν φανερά μεγαλύτερος σε ηλικία, αλλά και πιθανότατα διαφορετικό άτομο από αυτόν της φωτογραφίας με τα δύο ζευγάρια, που όπως προανέφερα είναι μεταγενέστερη της πρώτης φωτογραφίας. Εκτός εάν υπήρχαν δύο ή και περισσότεροι άντρες στις Κουρούτες εκείνη την εποχή, με το ίδιο όνομα: Μιχάλης Καπελώνης, αλλά πιθανότατα με διαφορετικό πατρώνυμο. Ξέρω ότι ο πατέρας του -για πάνω από 60 χρόνια- ιερέα των Κουρουτών Κυριάκου Καπελώνη ονομαζόταν Μιχάλης και σε πολύ νεαρή ηλικία μετοίκησε στο Αποδούλου, αλλά αυτός είχε γεννηθεί μετά το 1909i. Αν υποθέσουμε ότι ισχύει αυτό που υποστηρίζει η μάνα μου, ότι δηλαδή ο άντρας ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, πάλι αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα, ότι το παιδί είπε ότι πήγαινε το φαγητό και το κρασί στον πατέρα του στους λόφους, σύμφωνα με όσα αναφέρει στο βιβλίο του ο περιηγητής και όχι στους αδερφούς του Κατσουγκρογιάννη και Κατσουγκραντώνη που βρίσκονταν στο μικρό μιτάτο-βίγλα τους, όπου τους φωτογράφησε ο περιηγητής. Στο
σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε είτε ότι ο περιηγητής δεν κατάλαβε καλά ή δεν θυμόταν όταν το κατέγραφε τι ακριβώς είχε πει το παιδί, είτε, -το πιθανότερο- ότι το παιδί, βλέποντας αγνώστους, στην ηλικία που ήταν και σε μια εποχή -επί Κρητικής Πολιτείας- που τα πνεύματα ήταν ακόμη οξυμένα λόγω της πρόσφατης μακροχρόνιας Τουρκοκρατίας, αλλά και άλλων γεγονότων, όπως η επανάσταση του Θερίσου το 1905 κ.ά., προσπάθησε να τους παραπλανήσει και τους είπε ότι πήγαινε στον πατέρα του. Έτσι εξηγείται και η βιασύνη του να προχωρήσει και ότι παρόλο που τους είχε υποσχεθεί ότι θα τους οδηγούσε από το καλύτερο μονοπάτι προχώρησε πολύ γρήγορα και χάθηκε από τα μάτια τους (χωρίς να τους περιμένει). Αν αυτή η εκδοχή ισχύει, τότε πήγε γρήγορα και ειδοποίησε τα αδέρφια του, τον Κατσουγκρογιάννη και τον Κατσουγκραντώνη, για την παρουσία των ξένων στην περιοχή τους, και έτσι τα αδέρφια Κατσούγκρη, ειδοποιημένα πλέον, περίμεναν τον περιηγητή και την παρέα του και τους χαιρέτισαν όταν έφτασαν εκεί που έβοσκαν τα πρόβατά τους και είχαν το μικρό ποιμενικό τους κατάλυμα (που εικάζεται ότι ήταν στη θέση Σόπατα). Το αγόρι δεν αναφέρεται από τον περιηγητή να ήταν εκεί, αλλά θα μπορούσε να έχει αφήσει τα τρόφιμα και να έχει φύγει αμέσως από άλλο μονοπάτι από αυτό που ανέβαιναν ο περιηγητής και η παρέα του για να μην τους συναντήσει και αναγκαστεί να απολογηθεί γιατί δεν τους περίμενε. Το ενδεχόμενο να ήταν και ο Ζαχαρίας Κατσούγκρης, ο πατέρας του Κατσουγκρογιάννη και του Κατσουγκραντώνη, στην ευρύτερη περιοχή, δεν είναι απίθανο, αλλά αυτό θα σήμαινε ότι θα ήταν σε άλλο σημείο από τους γιούς του (σε άλλο μιτάτο;) Το να ήταν στο μιτάτο στην Ψήστρα δεν είναι πολύ πιθανό (αν υποθέσουμε ότι υπήρχε αυτό το μιτάτο το 1909), επειδή αυτό βρίσκεται πολύ κοντά στην πηγή στο Παρδί και στην περίπτωση αυτή δεν θα τους υποσχόταν το αγόρι ότι θα τους οδηγούσε προς την κορφή Τίμιος Σταυρός του Ψηλορείτη που ήταν ο προορισμός τους. Επίσης, επειδή η Ψήστρα, στο δρόμο από τις Κουρούτες προς το Παρδί, βρίσκεται πριν από την πηγή νερού, το αγόρι θα είχε ήδη αφήσει εκεί τα τρόφιμα πριν φτάσει στην πηγή, με σκοπό να ποτίσει προφανώς το γάιδαρό του. Όμως, ο περιηγητής αναφέρει ότι το αγόρι κουβαλούσε μαζί του το φαγητό και το κρασί.
Σε κάθε περίπτωση, για να βγάλουμε πιο ασφαλή συμπεράσματα, πρέπει: α) Να επιβεβαιώσουμε με την πιο αξιόπιστη διαθέσιμη εφαρμογή ταυτοποίησης προσώπων αν το αγόρι πάνω στον γάιδαρο ήταν το ίδιο άτομο με τον ενήλικα, που περίπου 25-30 χρόνια αργότερα φωτογραφήθηκε με τον Κατσουγκρογιάννη και τις συζύγους τους, και β) αφού επιβεβαιώσουμε ότι επρόκειτο για το ίδιο άτομο, να αναγνωρίσουμε, διασταυρώνοντας όσο περισσότερο μπορούμε τις υπάρχουσες πληροφορίες, και βρίσκοντας αν είναι δυνατό και άλλες σχετικές φωτογραφίες, αν επρόκειτο για τον Μιχάλη Καπελώνη ή τον Ετέαρχο Κατσούγκρη. Εξυπακούεται ότι αν διαπιστώσουμε ότι οι δύο αυτοί άντρες δεν είχαν γεννηθεί στα τελευταία έτη του 19ου αιώνα και μέχρι το 1900, θα πρέπει να τους απορρίψουμε ως πιθανούς υποψηφίους για ταυτοποίησή τους με το αγόρι πάνω στον γάιδαρο. (Πάντως, πρέπει να επισημάνω, ότι αν ο άντρας δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη ήταν ο γνωστός Καπελωνομιχάλης, πατέρας του Κωστή και του Σήφη Καπελώνη, τότε οι ηλικίες δεν «βγαίνουν», επειδή ο ίδιος ο Σήφης πρέπει να είχε γεννηθεί στα τέλη του 19ου ή το αργότερο στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, όπως προκύπτει από τις φωτογραφίες του στο ημερολόγιο του 2021, αλλά κυρίως από το γεγονός ότι ο γιός του Σήφη, ο Μιχάλης, που, μαζί με τον Μιχάλη Ιερων. Βοσκάκη, σκοτώθηκαν από τους Γερμανούς στη θέση Τραπέζα του Ψηλορείτη, στις 3 Σεπτεμβρίου 1943, είχε γεννηθεί το 1920. Άρα και ο Σήφης Μ. Καπελώνης είναι ένας υποψήφιος που συγκεντρώνει πολύ μεγάλες πιθανότητες σε βάρος των πιθανοτήτων του πατέρα του, Μιχάλη Καπελώνη, λόγω της συμπεραινόμενης ηλικίας του δεύτερου, που θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερος από το αγόρι στο Παρδί, το 1909.) Αν πράγματι διαπιστώσουμε ότι οι δυο αυτοί άντρες (Μιχάλης Καπελώνης -πατέρας του Σήφη- και Ετέαρχος Κατσούγκρης) δεν είχαν γεννηθεί το κρίσιμο διάστημα που απαιτείται για την έρευνά μας, θα θεωρήσουμε ότι το αγόρι στο Παρδί ήταν άλλο άτομο και η έρευνα για την ταυτοποίηση θα πρέπει να συνεχιστεί. Ακόμη όμως κι αν διαπιστώσουμε
ότι ο ένας από αυτούς ή και οι δύο είχαν γεννηθεί το κρίσιμο χρονικό διάστημα, η έρευνα, ούτως ή άλλως θα πρέπει να συνεχιστεί, για δύο λόγους: α) για να γίνει η οριστική ταυτοποίηση και β) για την -κατά το δυνατό- διασφάλιση της αξιοπιστίας της, με τη διερεύνηση και άλλων προσώπων, όπως π.χ. ο Στέλιος Ν. Καπελώνης (Νερατζοστελής), ο Κωστής Ν. Καπελώνης (Νερατζόκωστας) κ.α., αφού βρούμε και συγκρίνουμε με το αγόρι στο Παρδί φωτογραφίες τους, κυρίως από τη νεαρή τους ηλικία.
Για όσους τυχόν βιαστούν να πουν ότι είναι αστείο να ασχολούμαστε με τέτοια θέματα, όταν υπάρχουν πολύ σοβαρότερα προβλήματα στην ζωή μας, θα αντιτείνω ότι η ενασχόληση με τον πολιτισμό δεν είναι χαμένος χρόνος, αλλά ταυτόχρονα ανάγκη και υποχρέωση, για μια σειρά από λόγους – κοινωνικούς, οικονομικούς κ.ά.
Ανάμεσα στους ανθρώπους που φωτογράφησε πριν από 116 χρόνια ο Aubyn Trevor-Battye, στο κουρουθιανό αόρι, τέσσερις μορφές έρχονται πλέον στη μνήμη μας είτε με το πλήρες όνομά τους είτε με το βαφτιστικό τους όνομα. Όμως, η πέμπτη φιγούρα, εκείνο το αγόρι πάνω στον γάιδαρο, παραμένει μια σιωπηλή σκιά. Η ταυτοποίησή του δεν είναι απλώς ιστορική και λαογραφική έρευνα. Είναι μια οφειλόμενη υποχρέωση προς το άτομο αυτό. Αναζητούμε το αγόρι μέσα από παλιές φωτογραφίες για να του δώσουμε πίσω το όνομα και τη θέση του στον γενεαλογικό μας ιστό. Εφόσον ταυτοποιήσουμε αυτό το παιδί, κλείνουμε ένα κενό, αφαιρώντας το οριστικά από τη λησμονιά και εντάσσοντάς το πλέον με όνομα στην αιώνια μνήμη του τόπου μας.
Όσο για το περιστατικό της συνάντησης του Aubyn Trevor-Battye με τους δύο βοσκούς, το οποίο δεν αφορά μόνο δύο Κατσούγκρηδες, αλλά πρωτίστως δύο Κουρουθιανούς, εκτιμώ ότι θα τείνει να αποκτήσει με το πέρασμα των χρόνων σημαντικές διαστάσεις στη συλλογική μνήμη των κατοίκων του χωριού και θα αποτελέσει γι’ αυτούς πρόσθετο συνδετικό κρίκο. Πιστεύω ότι θα μπορούσε, κάποια στιγμή, η διαδρομή που ακολούθησε ο Trevor-Battye από τις Κουρούτες και μέχρι τουλάχιστον το ορειβατικό καταφύγιο στη θέση Τουμπωτός Πρίνος (βλ. το σχετικό απόσπασμα χάρτη της περιοχής από το Google Maps που παραθέτω), να ονομαστεί: «Διαδρομή περιηγητή Aubyn Trevor-Battye» και να υπάρχουν ανά τακτά χωρικά διαστήματα σχετικές πινακίδες σηματοδότησης της διαδρομής, πάνω στις οποίες θα υπάρχει απαραίτητα και η γνωστή φωτογραφία των Κουρουθιανών βοσκών που τράβηξε ο περιηγητής. Επίσης, θα ήταν καλό να δημιουργηθεί σελίδα στα αγγλικά στο διαδίκτυο για την διαφήμιση αυτής της διαδρομής, η οποία θα επισημαίνεται ως η κλασσική διαδρομή και η πιο σύντομη για την κορφή Τίμιος Σταυρός του Ψηλορείτη. Ακόμη καλύτερο θα ήταν να γίνει συσχετισμός και με τους Κουρήτες της μυθολογίας, από τους οποίους πήρε το όνομά του το χωριό Κουρούτες, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, και η διαδρομή να ονομαστεί: «Διαδρομή στα βήματα των μυθικών Κουρητών και του περιηγητή Aubyn Trevor-Battye». Στην περίπτωση αυτή, οι πινακίδες σηματοδότησης θα πρέπει να περιλαμβάνουν και την απεικόνιση ενός Κουρήτη ή και περισσότερων. Το βασικό σημείο και στάση της διαδρομής θα πρέπει να είναι η πηγή νερού στο Παρδί, λίγο παρακάτω από το ξωκλήσι του Αγίου Τίτου, και η γιορτή του αγίου και η λειτουργία που γίνεται κάθε χρόνο στις 25 Αυγούστου στο εκκλησάκι, θα μπορούσαν επίσης να συνδεθούν με τις υπόλοιπες δράσεις και τη διαδρομή από τις Κουρούτες προς το Παρδί. Εφόσον υπάρξει σωστή οργάνωση, διαφήμιση, και οι απαραίτητες υποδομές, ο τουρισμός που αναμένεται να έρθει στις Κουρούτες και στο Παρδί θα αποτελέσει μοχλό -που όμως δεν αρκεί από μόνος του- για την ανάπτυξη του χωριού και την πορεία του προς το μέλλον.
Η περιοχή ανάμεσα στις Κουρούτες και τον Τουμπωτό Πρίνο.
Τη διέσχισε ο περιηγητής A. Trevor-Battye το 1909 και ο
Ιωσήφ Χατζηδάκης, το 1881.
(Χάρτης Google. Είναι εμπορικό σήμα της Google LLC.
Δεδομένα χάρτη: © Google)
i Σχετικά με το έτος πραγματοποίησης του ταξιδιού του περιηγητή Trevor-Battye στην Κρήτη και την ανάβασή του στον Ψηλορείτη, είχα αναφέρει στις σημειώσεις του προηγούμενου άρθρου μου, ότι αναγράφω το έτος 1909 με επιφύλαξη, και εξήγησα τους λόγους, σημειώνοντας ότι «πάντως το ταξίδι έγινε μεταξύ 1908 και 1913» (επειδή το 1908 ήταν διαπιστωμένα το έτος του πρώτου ταξιδιού του Trevor-Battye στην Κρήτη και το 1913 το έτος έκδοσης του βιβλίου του περιηγητή, “Camping in Crete”). Ο ιστορικός ερευνητής και συλλέκτης Μανώλης Μανούσακας, σε άρθρο του, έχει αναφέρει ότι ο Trevor-Battye βρέθηκε στην Κρήτη και τα Χανιά τον χειμώνα του 1911. Δυστυχώς, η πηγή για την αναφορά του έτους αυτού δεν κατονομάζεται στο εν λόγω άρθρο (Μανώλης Μανούσακας, «Χανιά 1913: Η μορφή της κρητικής πρωτεύουσας την περίοδο της Ένωσης». Έκδοση της εφημερίδας «Χανιώτικα Νέα» και του Ιδρύματος «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», με τίτλο: «ΚΡΗΤΗ-ΕΛΛΑΔΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΝΩΣΗ 1913-2013», Χανιά 2013, σελ.66.) Εκτός από τις φωτογραφίες που έχω στην κατοχή μου στο πρωτότυπο, οι υπόλοιπες φωτογραφίες που συγκρίνονται εδώ, με την εφαρμογή Face Recognition & Compare, προέρχονται από το ημερολόγιο του έτους 2021 του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας «Οι Κουρήτες», που εκδόθηκε με επιμέλεια του προέδρου του Αντώνη Γ. Νουκάκη. Επισημαίνω, ότι αν τελικά αποδειχθεί ότι η φωτογραφία που τράβηξε ο Trevor-Battye στην πηγή νερού στο Παρδί τραβήχτηκε το 1911, τότε τα ηλικιακά δεδομένα των υποψηφίων για την έρευνα ταυτοποίησης προσώπων αλλάζουν κατά δύο χρόνια, και το αγόρι στο Παρδί θα μπορούσε να έχει γεννηθεί και το 1901 ή το 1902, αν θεωρήσουμε ότι μπορεί να ήταν και 9 χρονών στη φωτογραφία του Trevor-Battye. Στην περίπτωση αυτή, η έρευνα θα πρέπει να προσαρμοστεί ανάλογα, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα. Ανάλογη προσαρμογή θα πρέπει να γίνει αν αποδειχθεί ότι η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1912 ή ακόμη και το 1913 (έτος έκδοσης του βιβλίου του Άγγλου περιηγητή). Είναι πιθανό να αποδειχθεί ότι το αγόρι πάνω στον γάιδαρο δεν είναι κανένας από όσους προανέφερα. Θα ήθελα να μάθω και ποιο ήταν το επώνυμο του Γιάννη, του Αποδουλιανού οδηγού του Trevor-Battye, για τον οποίο ο περιηγητής και φυσιοδίφης εκφράζεται με πολύ κολακευτικά λόγια στο βιβλίο του. Πιστεύω ότι οι συγχωριανοί του από το Αποδούλου Αμαρίου ίσως ήδη τον έχουν ταυτοποιήσει ή θα τον ταυτοποιήσουν και θα κάνουν γνωστό και το επώνυμό του, μέσω του διαδικτύου, σε όσους ενδιαφέρονται. Το κείμενο αυτό ας εκληφθεί ως μια αρχή προς την κατεύθυνση της εξακρίβωσης της ταυτότητας του μοναδικού προσώπου στις δύο φωτογραφίες του Trevor-Battye που δεν γνωρίζουμε ακόμη ούτε το μικρό του όνομα. Η έρευνα συνεχίζεται. Όποιος/-α έχει κάποια πληροφορία ή φωτογραφία που κρίνει ότι μπορεί να βοηθήσει στην ταυτοποίηση του αγοριού, έχει τη δυνατότητα να μου στείλει τα σχετικά, με email, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: mih9voskak@yahoo.gr
