Γερακάρι

Το Γερακάρι του Κέντρους (Γερακάρης)
Του Σπύρου Α. Μαρνιέρου

από το βιβλίο του Μανώλη Ακουμιανάκη (Χαντρακομανώλη)
“Γερακαριανές Ρίμες και Μνήμες”, Αθήνα 1987, σελ. 112-125
Γεωγραφική τοποθέτηση
Ο Γερακάρης (=Γ.), ριζίτικο κεφαλοχώρι της επαρχίας Αμαρίου, είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας (1) με τετρακόσους περίπου κατοίκους…

Κτισμένος στους βόρειους πρόποδες του βουνού “Κέντρος” -δυτικά- από τα ψηλότερα κατοικημένα μέρη της Κρήτης (μέσο υψ. 680 μ.) απέχει 41 χλμ. Από την πρωτεύουσα του νομού (Ρέθυμνο). Η διαδρομή από Ρέθυμνο, Μισίργια (διακλάδωση δεξιά), Πρασές, κοιλάδα ποταμών, Αποστόλοι, Αγ. Φωτεινή (διακλάδωση δεξιά), Μέρωνας, Ελένες, συγκαταλέγεται στις τερπνότερες της κεντρικής Κρήτης. Ο ασφαλτωμένος αυτοκινητόδρομος συνεχίζει Καρδάκι, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος, Χωρδάκι, Άγιος Ιωάννης, Αγία Παρασκευή (διακλάδωση δεξιά) και φτάνει (41 χλμ.) στο τουριστικό θέρετρο Αγία Γαλήνη (νότια παράλια). Αυτοκινητόδρομος κατασκευάζεται για να συνδεθεί και με την επαρχία Αγ. Βασιλείου(2). Θα διασχίζει το πάμφωτο οροπέδιο “Γιους Κάμπος” και θα διακλαδώνεται στα χωριά Κισσός και Σπήλι. Όταν κι αυτός ο δρόμος δοθεί στην κυκλοφορία -ελπίζεται σύντομα- αποκτά επιτέλους ο Γ. διεξόδους προς όλες τις κατευθύνσεις του νησιού. Ιδιαίτερα με την αναμενόμενη, τώρα και τρεις δεκαετίες, οδική σύνδεση Γερακάρη-Σπήλι, η πρόσβαση στις μαγευτικές αγιοβασιλιώτικες παραλίες, Λίγκρες, Γιαλοπόταμα, Δαμνόνι, Πλακιά κ.ά., γίνεται υπόθεση ευχάριστου περίπατου (20΄). Κοντολογίς στα πόδια του Γ. η θάλασσα! Και να σκεφτεί κανείς πως οι Γερακαριανοί (=γ.) την αντίκρυζαν μετά το δημοτικό, στην εφηβεία, αποδημούντες ή στρατευόμενοι και πολλές από τις γιαγιάδες μας δεν την αντίκρυσαν ποτέ τους! Αναθυμούμαι τις διενέξεις στα δασκάλια(3) της εποχής μου, αν η θάλασσα ήταν μικρότερη ή μεγαλύτερη από την “πάνω στέρνα” των αλευρόμυλων του “Φώτη”! δικαίως λοιπόν οι γ. τον πρώτο συγχωριανό τους που ασχολήθηκε με τη θάλασσα, υπηρέτησε μάλιστα και στο ναυτικό του Αγώνα (1821), τίμησαν με το παρώνυμο -εκ του ναυάρχου- Κόχραν.

 

Φυσικό περιβάλλον
Δύσκολα θα συνθέταμε τα επόμενα και θα αποκαλούσαμε το Γ. τόπο παραδεισένιο, ψηλό κι ανεμοκύκλωτο, αν έλλειπε το Κέντρος το περήφανο (1871 μ.), που τόσους αιώνες φιλόξενα και στοργικά τον αποδέχεται στις ρίζες του. οι γ. νιώθουν δεμένοι και αναπνέουν από το χιλιοτραγουδισμένο εκατοντάπηγο(4) βουνό. Στη βορεινή “μπάντα” του, το επωνομαζόμενο “Γερακαριανό αόρι”, είναι κατάφυτο (στα χαμηλότερα) και “κατάρρυτον εκ των πηγών”. Στα 1700 μ. βρίσκεται η Σπηλιά του Άι Λια, μεγάλη, από τις μεγαλύτερες της Κρήτης, κι ανεξερεύνητη. Φτάνει, καθώς πιστεύεται, “διασχίζουσα το όρος”, μέχρι την Ορνέ Αγ. Βασιλείου! Στην είσοδό της αναβλύζει “πηγή ψυχρά διαυγεστάτη” και μέσα στη σπηλιά είναι κτισμένο το “ναΐδιον” του Προφήτη Ηλία. Κάθε χρόνο στις 20 του Ιούλη ανεβαίνουν οι γ. να γυρέψουν από τον Άγιο βοήθεια. Στη χάρη του Προφήτη γίνεται και το μεγάλο πανηγύρι του χωριού.
Η κορυφή του βουνού “είναι ένας τεράστιος βράχος που από ορισμένες μόνο μεριές πατιέται”. Πάνω του σε μικρή επίπεδη επιφάνεια αγναντεύει “το σχεδόν ερειπωμένο πέτρινο εκκλησάκι”, “λειτουργούμενο την εορτή της Αναλήψεως”, “πιθανώτατα σε θέση προϊστορικού Ιερού”. Σαν το αντικρύσει ο άνθρωπος με την ψυχή του “γεμάτη ευλάβεια, ευγνωμοσύνη και συντριβή, πέφτει και το προσκυνά. Κι άμα συνέλθει από την έκσταση της προσευχής, βλέπει αχόρταγα τον κατακάθαρο ορίζοντα, που πιάνει ένα μεγάλο μέρος τη Κρήτης με τα νησιά, τ’ ακρωτήρια, τους κόλπους του Κρητικού Πελάγου και περισσότερο του Λυβικού.

Οικονομία
Η περιφέρεια της “Κοινότητας Γερακάρη”, που συνορεύει με τις περιφέρειες των Κοινοτήτων Ελενών βόρεια, Κεντροχώρι και Κισσού νότια, Σπήλι δυτικά και Βρυσών ανατολικά, εκτείνεται σε 17 τ. χλμ. και περιορίζεται σε 6,8 καλλιεργήσιμης γης. Περικλείει -μεταξύ των βουνών Κέντρους και Σωρού- τα εύφορα οροπέδια “Γιους Κάμπος”, “Χωνή Κάμπος” και “Φτερές”. Παρότι ορεινή η Γερακαριανή περιφέρεια, ο Γ. λογίζεται από τα παραγωγικότερα χωριά του Αμαρίου, ιδίως σε θερινά προϊόντα. Ονομαστά και από τα βασικότερα είναι τα κεράσια και τα βύσσινα και η καλή ή κακή χρονιά σ’ αυτά τα προϊόντα θεωρείται το μέτρο της οικονομικής αντοχής των ασχολούμενων στο χωριό με τη γεωργία.
Βέβαια τα τελευταία χρόνια το “Γερακαριανό Κεράσι” έχασε το προνόμιο της μονοπωλιακής παραγωγής. Συμβαίνει να παράγουν κι άλλα χωριά της επαρχίας σε εμπορεύσιμες ποσότητες και πρωιμότερα (διαφορά υψόμετρου) με επακόλουθο οι τιμές των γερακαριανών, παρά την υπεροχή τους σε ποιότητα, να διαμορφώνουνται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Τούτη η πραγματικότητα είναι καιρός να προβληματίσει περισσότερο τους γ. ώστε να στραφούν και σε άλλες δυναμικότερες και αποδοτικότερες καλλιέργειες και ασχολίες. Να εντατικοποιηθεί λ.χ. περαιτέρω η καλλιέργεια των ποτιστικών και προπάντων των άνυδρων κηπευτικών (Γιους Κάμπος), να αναζωογονηθεί η κτηνοτροφία, ο Γ. παλιότερα “έτρεφε πλήθος αιγοπροβάτων”, να αναπτυχθεί η μελισσοκομία κ.ά. Κάποιος τρόπος άμυνας έναντι των δυσμενών συνθηκών που δημιουργήθηκαν στη διάθεση της κερασοπαραγωγής είναι στις αγορές να προωθείται το άριστο προϊόν (αυστηρός ποιοτικός έλεγχος), να βελτιωθεί η συσκευασία και να ενεργοποιηθεί ο τομέας της διαφήμισης. Ο Γεωργικός Συνεταιρισμός καλείται να σηκώσει το βάρος της “νέας τακτικής” για να επιβιώσουν τα μέλη του (μικροί παραγωγοί). Στο βύσσινο ο ανταγωνισμός είναι ηπιώτερος. Απουσιάζει εξάλλου ο βραχνάς της άμεσης διάθεσης. Για τον καρπό της αυτοφυούς στο Γ. βυσσινιάς (άγριος), με μοναδικό άρωμα και μεγάλη χρωστική δύναμη, υπάρχουν οι εναλλακτικές λύσεις του βισσινοχυμού ή της αποξήρανσης και με άνεση καραδοκείται ο κατάλληλος χρόνος για την επίτευξη καλύτερων τιμών.
Επισημάναμε το χαρακτηρισμό της γερακαριανής περιφέρειας σαν ορεινής αλλά και παραγωγικής. Για να γίνει παραγωγικότερη, και είναι ανάγκη, επιβάλλεται να ολοκληρωθεί το δίκτυο των αγροτικών δρόμων, να αξιοποιηθούν οι αρδευτικές ικανότητες της περιοχής, να αναζητηθούν νέες πηγές υδάτινου δυναμικού. Η πλούσια φύση είναι επαρκής να εξασφαλίσει άνετο βιοτικό επίπεδο σε πολύ περισσότερους από τους σημερινούς κατοίκους. Ακόμα και μια μορφή αναδασμού είναι εφαρμόσιμη. Ο κατατεμαχισμός του γεωργικού κλήρου είναι εξοργιστικός και εμποδίζει αποφασιστικά τη δημιουργία βιώσιμων γεωργικών εκμεταλλεύσεων.

Τουριστικές δυνατότητες
Πολλοί πιστεύουν στις τουριστικές δυνατότητες του χωριού. Από υπέρμετρο ενθουσιασμό ή και με κριτήριο τις τουριστικές δυνατότητες του τόπου. Ομολογουμένως οι ωφέλειες του τουρισμού για την οικονομία μιας περιοχής δεν αμφισβητούνται και παντού φυσικά καταβάλλονται προσπάθειες προσέλκυσης ξένων. Ο Γ. από πλευράς τουριστικής υποδομής δεν ξεπέρασε το στάδιο των οραματισμών. Η μεγάλη χρονική διάρκεια της διαδρομής από τα αστικά κέντρα, λόγω του αιλουροειδούς οδικού δικτύου, η προτίμηση των ταξιδιωτών στις θάλασσες, η αδυναμία κάλυψης των αναγκών στα άτομα που διακινούνται για τουρισμό (στέγασης, διατροφής, ψυχαγωγίας) αποτελούν μερικούς από τους αρνητικούς παράγοντες που δύσκολα ξεπερνιούνται. Ένας ξενώνας, μια μικρή ξενοδοχειακή μονάδα πολλαπλής εξυπηρέτησης, συνιστούν πρωταρχικές προϋποθέσεις στοιχειώδους τουριστικής ανάπτυξης.
Συναντούμε πάντως σήμερα στο χωριό τη μορφή του λεγόμενου εκδρομικού τουρισμού την εποχή των κερασιών (ημερήσιες εκδρομές) και οι προοπτικές δεν είναι δυσοίωνες για την ανάπτυξη του φυσιολατρικού και θερινού τουρισμού. Την άνοιξη ο Γ. πνίγεται από το άρωμα των λουλουδιών και η ανθοφορία των καρποφόρων δέντρων -σε δασώδεις σχηματισμούς και αμφιθεατρική διάταξη- δημιουργεί θέαμα ασύλληπτης ωραιότητας και αισθητικής απόλαυσης. Το κλίμα είναι άριστο, οι καλοκαιρινοί μήνες δροσεροί, υπάρχουν βατές τοποθεσίες ανυπέρβλητης φυσικής καλλονής με νερομάνες (Φώτης, Σπαρτές, Πέρα Βρύση, Λίμνες, Λουτράκια, Λιβάδια κ.ά.). Όλα τούτα, σωστή ευλογία του Πανάγαθου, σνδυαζόμενα και με την πατροπαράδοτη φιλόξενη διάθεση των κατοίκων, συνεπάγονται, παρά τις μερικές αντιξοότητες, ευάρεστη θερινή διαμονή.
Ο χειμώνας οπωσδήποτε είναι δύσκολος, με παρατεταμένες βροχές, “στου Γερακάρη βρέχει κι ο Θεός δεν το κατέχει”, και χιονοπτώσεις. Ωστόσο η καλύτερη εποχή για τους μόνιμους. Οι δουλειές λιγοστεύουν, η ρακή κατεβαίνει ευκολότερα, συνηθίζονται οι βραδινές συντροφιές (βεγγέρες), χαροκοπούν, χαριτολογούν και με τους παραμυθάδες περνούν ξέγνοιαστες ώρες.

Το καφενείο του Νίκου Κουτελιδάκη στην πλατεία

Μετανάστευση
Ούτε οι γ. ξέφυγαν από τη μανία της φυγής και του συρμού της εγκατάλειψης των χωριών. Καίτοι οι δημότες πλησιάζουν τους χίλιους στην τελευταία απογραφή (1981) , ο Γ. ανάδειξε 365 κατοίκους μαζί με τους περιστασιακούς. Υπολογίζεται να κατοικούν στο λεκανοπέδιο της Αττικής τρακόσες (από γυναίκα ή άντρα) οικογένειες και πάρα πολλές (ας μη διακινδυνεύουμε με αριθμούς) σε άλλα χωριά και στις πόλεις της Κρήτης, στην άλλη Ελλάδα και σε ξένες χώρες (Ευρωπαϊκές, Αμερική, Καναδά, Αυστραλία, Αφρική κ.ά.). η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, παρά την επικίνδυνη πληθυσμιακή συρρίκνωση, από οικονομική και πολιτιστική άποψη ωφέλησε. Γιατί οι γ. όπου κι αν βρίσκονται τους πλημμυρίζει η νοσταλγία για τα πατρογονικά τους. Τα επισκέπτονται (το θέρος είναι όλοι παρόντες), τα συντηρούν και κτίζουν νέες κατοικιές που συμβολίζουν το όνειρο του επαναπατρισμού. Η αγάπη για τα χώματα που ξεκίνησαν δε συνθλίβεται στα όρια των συναισθηματισμών, στην ικανοποίηση αναγκών των οικείων τους ή στην εξυπηρέτηση του ατομικού συμφέροντος. Εκδηλώνεται έμπρακτα και στα πλαίσια της γενικότερης προσπάθειας για την πρόοδο σε όλους τους τομείς της γενέτειρας. Κοινοτικό κατάστημα και βιβλιοθήκη, αφιερώματα εκατοντάδων χιλιάδων (στις εκκλησίες), δεντροφυτεύσεις στους κοινόχρηστους χώρους και παντός είδους άλλες προσφορές θυμίζουν ξενιτεμένους.
Σημαντικές είναι και οι συλλογικές αρωγές μέσω των πολιτιστικών Σωματείων του χωριού σε έργα εξωραϊσμού, κοινοτικής ανάπτυξης, καλυτέρευσης των όρων παροχής της προσχολικής και σχολικής (στοιχειώδους) εκπαίδευσης, συντήρησης ιστορικών κειμηλίων, μελέτης της λαογραφίας και της τοπικής ιστορίας, ανέγερσης Τύμβων και Ηρώων (με τη σύμπραξη των Κοινοτικών Αρχών) και δικαιολογημένης προβολής των Αγώνων και της προσφοράς των τέκνων της Κοινότητας σε αίμα για μια καλύτερη Πατρίδα. στην αρχή, του Συλλόγου το “Κέντρος”, κατόπιν της “Ένωσης Γερακαριανών”, με έδρα την Αθήνα, αλλά και τοπικού πολιτιστικού Συλλόγου.
Ξενιτεύτηκαν οι γ. για την καλυτέρευση της οικονομικής τους κατάστασης αλλά κι από την έφεση στα γράμματα, συνεχίζοντες μακρόχρονη παράδοση. Λίγα είναι τα χωριά της (ορεινής) Κρήτης που αναδείκνυαν διδάκτορες Πανεπιστημίου από τον καιρό που στέναζε τουρκοκρατούμενη (1886). Σήμερα οι καταγόμενοι από την “Κοινότητα Γερακάρη” (από πατέρα ή μητέρα) πτυχιούχοι Ελληνικών και ξένων Πανεπιστημίων, Στρατιωτικών και άλλων Σχολών ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης ξεπερνούν τις δυο εκατοντάδες. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις περσινές Γενικές Εξετάσεις(5) για τα ΑΕΙ και ΤΕΙ πέτυχαν 15 (δεκαπέντε) γερακαριανής καταγωγής.
Συναφής είναι και η παράδοση του χωριού σε λαϊκούς στιχουργούς, με γνήσια ποιητική φλέβα. Διασώζουνται ρίμες αξιολογότατες από τον περασμένο αιώνα, με άφθονο λαογραφικό και ιστορικό υλικό. Η λαϊκή ποιητική παράδοση συνεχίζεται με επιτυχία. Στις μέρες μας, δυο τουλάχιστο άντρες και μια γυναίκα συνθέτουν ρίμες με αξιώσεις.

Ονομασία-Ενετοκρατία
Στερούμαστε αναμφισβήτητης ιστορικής αλήθειας για την ονομασία του Γερακάρη. Επικρατούσα άποψη να προέρχεται από το οικογενειακό (βυζαντινό) επώνυμο κάποιου “Γερακάρη” αποκαλούμενου και πρώτου οικιστή της περιοχής. Αρχαιολογικά ευρήματα μέσα στο χωριό, στη θέση “Ψαρές”, “Παλιογλησές” και στην ευρύτερη γερακαριανή περιφέρεια (Ελένες-Μεσονήσια), όπως λ.χ. θραύσματα αγγείων θρησκευτικής χρήσης, πήλινα ειδώλια ατελέστατης τέχνης διαφόρων σχημάτων και μορφών (ανθρώπων και ζώων), διπλοί πελέκεις, όστρακα, ρωμαϊκά λείψανα κ.ά. πιστοποιούν την ύπαρξη των οικισμών (Ελενών-Μασονησιών-Γερακάρη) σε εποχές που ανάγονται στον παλαιότατο κρητικό πολιτισμό. συνεπώς εύλογα υποθέτουμε να μετωνομάστηκε ο οικισμός (το πιθανότερο) στη Β΄ Βυζαντινή περίοδο σε Γερακάρη, είτε επειδή παραχωρήθηκε (φέουδο) σε άποικο μέλος του βυζαντινού οίκου “Γερακάρη” είτε σε ομώνυμο τιτλούχο της βυζαντινής Αυλής ή να επικράτησε η ονομασία από την εγκατάσταση κάποιου που ασκούσε το γνωστό στους βυζαντινούς χρόνους επάγγελμα του “Ιερακάριου”, του ασχολούμενου δηλαδή με την εκτροφή και εκγύμναση των κυνηγετικών γερακιών που τα χρησιμοποιούσαν για το κυνήγι του λαγού και της πέρδικας. Έτσι ο Γ. μετωνομασμένος μεταπήδησε στα χωριά που πήραν την ονομασία τους από κύρια ή οικογενειακά ονόματα ή και προσηγορικά, δηλαδή επαγγελμάτων. Γίνεται φανερό ότι αποδεχόμαστε τη βυζαντινή προέλευση του τοπωνυμίου, απλώς αποκρούουμε το γεγονός, βυζαντινός να υπήρξε ο πρώτος οικιστής.
Η ύπαρξη πάντως του Γ. με τη μορφή ακμάζοντος οικισμού τοποθετείται στη Β΄ Βυζαντινή περίοδο (961-1204). Με ιστορική συνέπεια θεμελιώνεται η άποψη από τον αγιόκτιστο περίλαμπρο ναό “Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου” στη θέση “Φώτης”, χαρακτηριζόμενου από τους αρχαιότερους (σωζόμενους) βυζαντινούς της Κρήτης (11ος-12ος αι.). Στους επόμενους χρόνους, μ’ αφεντικά τους Ενετούς (1204-1669), τα ιστορικά δεδομένα είναι ελάχιστα και ουσιαστικά μέχρι στιγμής περιορίζονται στην αναφορά, σε ενετικά έγγραφα, του Γ. μεταξύ των μεγάλων και σπουδαίων χωριών με κατοίκους (1583) 484 (Καστροφύλακας).
Σε αυτή την περίοδο του διηνεκούς μαρτυρίου και της αφόρητης τυραννίας, δε γίνεται παρά να δεινοπάθησαν και οι γ., από την αναγκαστική στράτευση, τις αγγαρείες φρούρησης στις “βίγλες” και από τα καταναγκαστικά έργα στα φρούρια που ύψωναν οι Ενετοί στην Κρήτη και πιο πολύ στο φρούριο του Ρεθύμνου “Φορτέτζα”. Από το περιεχόμενο απόφασης του “Συμβουλίου των Δέκα”, της ανώτατης εξουσίας του βενετικού Κράτους, συμπεραίνεται οι γ. να μην κάθονταν με σταυρωμένα χέρια και να ήταν ο Γ. κέντρο συνωμοσίας εναντίον των Ενετών. Να συλληφθεί και να ανακριθεί (ορίζει η απόφαση) ο Ιωάννης Αργυρόπουλος από την Κωνσταντινούπολη, που κατοικεί “εν χωρίω Γερακάρι περί ού υπάρχουν πληροφορίαι ότι συνωμοτεί” (1461).
Μια καμπάνα βενετσιάνικη που σώζεται στον καθεδρικό ναό (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου), με χρονολογία 1618 και ανάγλυφες παραστάσεις Αγίων, “ωραιοποιεί” την ενετική τυραννία επί 465 χρόνια!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το καμπαναριό της Παναγίας

Τουρκοκρατία
Περισσότερες οπωσδήποτε είναι οι πληροφορίες για τους χρόνους της Τουρκοκρατίας (1645/1669-1898). Τουρκοκρατούμενος ο Γ. σχεδόν αμέσως μετά την άλωση της Κρήτης, εξελίχθηκε σε τουρκικό κέντρο και έδρα Γενιτσάρων και Εσπέχηδων Τούρκων. Το τζαμί (εκμουσουλμανισμός του Αγίου Στεφάνου), επίσημα ιδρυμένο από το 1782, απόκτησε μεγάλο γόητρο. Ο τόπος προσκυνήματος όλων των Μουσουλμάνων του Αμαρίου και “ο κρατήρ ο εξερευγόμενος κατά καιρούς την λάβαν της σφαγής και του ολέθρου και την σποδόν της ατιμώσεως και εξαφανισμού κατά των περιοικούντων ραγιάδων”.
Οι Έλληνες γ., όσοι γλύτωσαν την κεφαλή τους από το πέρασμα στην Τουρκοκρατία, αναγκασμένοι να “συνοικούν”, δούλοι στη δική τους γη, με τους αιμοχαρείς Τούρκους, δεν απόφυγαν κάθε λογής εξευτελισμούς, βάσανα και ταπεινώσεις. Κατόρθωσαν, με τη στενή οικογενειακή ζωή, πλάι ο ένας στον άλλο, γρήγορα να αναθαρρήσουν και “όντες εκ παραδόσεως ανδρείοι και πολεμικοί” να σηκώσουν το βάρος της δουλείας και να κρατήσουν ανέπαφο το εθνικό και θρησκευτικό τους συναίσθημα. Η παράδοση διασώζει Καπετάνιους πολύ πριν από την Επανάσταση του ’21. Στο μεγάλο ξεσηκωμό των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού (1821), ο Γ. διατηρεί το ένα από τα 12 (δώδεκα) πολεμικά Σώματα που διάθετε η επ. Αμαρίου και “εις το Γερακάρι προσεβλήθησαν τα τουρκικά λείψανα της εν Αμπέλω Σφακίων καταστροφής και εδεκατίσθησαν εν τη επαρχία πριν επιστρέψουν εις Ηράκλειον” (Ιούλη 1821).
Στην επανάσταση Χαιρέτη-Βασιλογιώργη (1841), του Μαυρογένη (1858) η παρουσία των γ. πολεμιστών είναι εντυπωσιακή και στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση (1866) υψώθηκε η πολεμική σημαία στης “Κουρούνας το Χαράκι” και χαμήλωσαν τα αλαζονικά βλέμματα των Μεμέτηδων. Τόσο, που ο αρχηγός του “Τμήματος Ρεθύμνης” Πάνος Κορωναίος και οι Αρχηγοί των εθελοντών Γάκης και Μήτσας έχουν το Γ. “τόπον συνήθους διαμονής”. Το Φλεβάρη του 1867 γίνεται φοβερή Μάχη και πυρπολείται το χωριό από τα στρατεύματα του Ρετσίτ Πασά. Μετά τη Μάχη οι Τούρκοι προχώρησαν στον Άγιο Βασίλειο και στη θέση “Τράχηλας” κτυπήθηκαν από τους Επαναστάτες και στη μάχη που δόθηκε διακρίθηκαν οι γ. εκδικούμενοι και το κάψιμο του χωριού τους. Το πολεμικό σώμα του Γ. έχει αποκτήσει πλέον τη φήμη του και το Λάβαρο του Άι-Γιώργη, από τις ελάχιστες διασωζόμενες πολεμικές σημαίες όλων των Κρητικών Αγώνων “θραυθέντος υπό τουρκικής σφαίρας του ιστού της” στις μάχες εκτός του περιβόλου του πολιορκούμενου Αρκαδίου (Νοέμβρη 1866), επιστρέφει πάντοτε αντρόπιαστο από τις αναμετρήσεις με τους Τούρκους παντού στην Κρήτη. Οι γ. “αναδεικνύονται μεγάλοι ήρωες Αγωνισταί” και “δικαίως το χωρίον αποκαλείται ηρωικόν”.
Από την Επανάσταση του 1878 ως τις ταραχές του 1889 με συνεχείς Αγώνες το χωριό έχει κερδίσει ουσιαστικά την ανεξαρτησία του. Το τζαμί έχασε τη σημασία και το γόητρό του και έπαψε ο κομπασμός των Τούρκων. Η παρουσία του Τουρκικού στρατού, παρά τη διατήρηση Σταθμού (Καρακόλι) καλά επανδρωμένου, είναι σκιώδης, δεν εγγυάται την ασφάλειά τους και τρέχουν στις πολιτείες να σωθούν. Στην Επανάσταση του 1896 υπηρετούν ακόμα στον Τουρκικό Σταθμό τριάντα Νιζάμηδες και σε περίοδο ύφεσης ενισχύονται με ισάριθμους από το Ρέθυμνο, να πάρουν θάρρος οι ομόθρησκοί τους “διά την περισυλλογήν του ελαιοκάρπου” και έπαθαν την πανωλεθρία. Οι Χριστιανοί μαντρίζουν τους εξήντα αυτούς Οσμανλήδες στο τέμενος του Μωάμεθ και ύστερα από τριήμερη πολιορκία παραδόθηκαν οι τελευταίοι εκπρόσωποι της μακραίωνης Οθωμανικής κυριαρχίας στον Οπλαρχηγό των πολιορκητών και σώζουν τις κεφαλές τους από τη μεγαλοψυχία των κατατυραννισμένων ραγιάδων και από την ανάγκη να τους ανταλλάξουν με δικούς μας, αιχμάλωτους των Τούρκων, στα Κάτω-Μέρια. Μαζί, ξεκουμπίστηκαν και οι υπόλοιποι Τούρκοι κι όσοι “εκπατρισμένοι” είχαν φτάξει από τα Ρεθεμνιώτικα στηριζόμενοι στις πλάτες των Νιζάμηδων να ξαναδούν τα αγάδικά τους και να ασχοληθούν με τα λιομαζώματα.

Τα σκαλιά που οδηγούν στην εκκλησία της Παναγίας

Κατοχή
Ο τουρκικός ζυγός αποτινάχτηκε και οι χρόνοι της αυτόνομης Κρήτης (1899-1913) θεωρούνται η απαρχή μιας λαμπρής πορείας του χωριού. Μα το χρέος προς την πατρίδα για να μεσουρανήσει ο ήλιος της Λευτεριάς δε σταμάτησε. Με τον ίδιο ενθουσιασμό οι γ. εθελοντές και στρατευόμενοι έτρεξαν στους πολέμους κι από τους Βαλκανικούς ως τ’ Αλβανικό μέτωπο μέτρησαν 23 (εικοσιτρείς) πεσόντες στα πεδία των μαχών. Στη Μεγάλη Μάχη με τους εισβολείς (Μάη 1941), πολίτες εθελοντές, στρατιώτες και της χωροφυλακής πολέμησαν (και δυο ελαφρά τραυματίστηκαν) στον Τομέα Ρεθύμνου και Χανίων. Έπεσε και στα Καστελάκια έφεδρος Ανθ/γός (Αγιβασιλιώτης) από τους ηρωικότερους αξιωματικούς της Μάχης της Κρήτης, Γερακαριανής (από μάνα) καταγωγής. Οι Γερμανοί επικράτησαν και η μεγάλη Μάχη συνεχίστηκε με την καθολική αντίσταση του Κρητικού λαού.
Στο αντιστασιακό κίνημα ο Γ. έπαιξε σημαντικό ρόλο. Όχι μόνο από τη θέση του -πάνω στα βουνά- αλλά κυρίως “λόγω του ομοθύμου και εξαιρετικού πατριωτισμού των κατοίκων του” χρησίμευσε αμέσως μετά την εχθρική κατοχή “ως κέντρον συναθροίσεως και ανεφοδιασμού των πολλών εκατοντάδων συμμάχων στρατιωτών οι οποίοι διέφυγον τον εχθρόν και δεν είχον κατορθώσει να δραπετεύσουν από την νήσον”. Στους άντρες αυτούς που “ετρέφοντο και συχνά ενεδύοντο εκ του υστερήματος των χωρικών” παρασχέθηκε στοργική φιλοξενία και βοηθήθηκαν παρά τις απειλές του κατακτητή να διεκπεραιωθούν με πλωτά συμμαχικά μέσα (είναι οι λεγόμενες μυστικές αποστολές) στη Μεσανατολή. Επίσης σ’ όλη τη διάρκεια της Γερμανοκατοχής “έπαιξε πρωτεύοντα ρόλον εις την δράσιν της Βρετανικής Αποστολής. Βρετανοί αξιωματικοί τακτικά εύρισκον φιλοξενίαν, συνήρχοντο και συνεσκέπτοντο και κατά διαφόρους περιόδους είχαν το αρχηγείο των”.
Ήταν περίπου αναπόφευκτο η δράση του χωριού να μαθευτεί έστω και με τη μορφή συγκεχυμένων πληροφοριών στις Υπηρεσίες της Γερμανικής αντικατασκοπίας. Τα μπλόκα αυξήθηκαν, άρχισαν οι ομηρίες, εκτελέσεις, συλλήψεις, δεσμεύσεις, με ελάχιστο αντισήκωμα, των βασικών προϊόντων, επιτάξεις ζώων, καταναγκαστικά έργα και δεκάδες γ. καταδιώκονταν για την αντιστασιακή τους δράση. Τούτη η απάνθρωπη συμπεριφορά μερικώς ικανοποιούσε τα κτηνώδη ένστικτα των ναζήδων. Είχαν αποφασίσει φαίνεται τον φυσικό αφανισμό μας και την ισοπέδωση της περιοχής. Από την άλλη μεριά, με περίσκεψη (εγκυμονούσε πολλούς κινδύνους) αντιμετώπιζαν την επιδρομή στ’ αμαριώτικα και ο χρόνος περνούσε με όσο γινόταν λιγότερες απώλειες. Το σχέδιο της εκδικητικής επιδρομής είχε μπει στο “χρονοντούλαπο”.
Η απαγωγή του Κράιπε σε μια εποχή μεγάλης ευφορίας των Κρητικών για το τέλος του φασισμού (Απρίλη 1944) αλλά και πλήρους αποδιοργάνωσης στον τομέα της εγρήγορσης (ο πόλεμος είχε κριθεί οριστικά υπέρ των δημοκρατικών λαών) φούντωσε το μίσος των κατακτητών εναντίον των χωριών που χρησίμευσαν σύμφωνα με τις πληροφορίες τους (εν μέρει ακριβείς) κρησφύγετο των απαγωγέων του αιχμάλωτου στρατηγού. Έτσι τα χαράματα της 22 Αυγούστου του 1944 γερμανικά στρατεύματα περικύκλωσαν το Γ., τα άλλα (με ισότιμη δράση) αμαριώτικα χωριά του Κέντρους (Γουργούθους, Καρδάκι, Σμιλέ, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος) και την Κρύα Βρύση Αγ. Βασιλείου. Αφού προηγουμένως εκτέλεσαν με τον πιο βάρβαρο τρόπο μεγάλο μέρος του άρρενος πληθυσμού (εκτελεσμένοι 164 από τους οποίους γ. 43) επακολούθησε συστηματική καταστροφή. Έβαλαν φωτιά και ανατίναξαν με δυναμίτες ανεξαιρέτως τα κτίσματα. Λήστεψαν όλα τα αγαθά και απογύμνωσαν τελείως τους κατοίκους που απόμειναν. Από τους τελευταίους διακόσιους περίπου (άντρες και γυναίκες) μετάφεραν στο Ρέθυμνο και τους κράτησαν ομήρους για κάθε ενδεχόμενο κοντά ένα μήνα στο φρούριο “Φορτέτζα” και χιλιάδες γυναικόπαιδα “ρίχτηκαν στη δυστυχία και την απαθλίωση των δρόμων”. Ο αντίκτυπος “της τραγωδίας φτάνει και ως τις σημερινές ημέρες”.
Γουργούθοι
Στην “Κοινότητα Γερακάρη” υπάγεται και ο οικισμός Γουργούθοι, σκαρφαλωμένος στις βορειοανατολικές πλαγιές του Κέντρους (μέσο υψ. 680 μ.). Ανέκαθεν “μικρά κώμη αλλά η ρομαντικοτέρα της επαρχίας, σύδενδρος, κατάρρυτος και περίσσια ξακουσμένη”. Ο ελάχιστος πληθυσμός (κάτοικοι 10) συνυπολογίζεται με το Γερακαριανό. Δεν υπάρχει εξακριβωμένη είδηση για την ίδρυση των Γουργούθων.
Ο τοιχογραφημένος ναός “Αγίου Ιωάννου του Ριγολόγου” (14 αι.) υποδηλώνει την παλαιότητα του οικισμού. Στην Τουρκοκρατία ανέδειξε Αγωνιστές και στην Επανάσταση 1866-69 διατέλεσαν μερικούς μήνες (1867) έδρα της προσωρινής (επαναστατικής) κυβέρνησης. Στην Κατοχή έγραψαν ανάλογη ιστορία με το Γ. και την ίδια μέρα (22-8-44) ισοπεδώθηκαν από τους Γερμανούς και δυο από τους μετρημένους κατοίκους των εκτελέστηκαν.
Από τα λίγα που προηγήθηκαν βγαίνει το συμπέρασμα πως η ιστορία την Γουργούθων (η ονομασία από την ετεοκρητική λ. “Γούργουθας”) ταυτίζεται με την ιστορία του Γερακάρη. Η κοινή ιστορία, το ανακάτεμα των οικογενειών και των περιουσιών, η ίδια οικονομική και κοινωνική ζωή στους δύο οικισμούς (αποστ. 2 χλμ.) είχε σαν αποτέλεσμα την ενότητά τους σε μια Κοινότητα.

Ο επιβλητικός ναός του Αγίου Χαράλαμπου

Μπροστά στην εκκλησία βρίσκεται το γκρεμισμένο καμπαναριό, ό,τι έχει μείνει από την παλιά εκκλησία που βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς

Υποσημειώσεις

1. Σήμερα υπάγεται στο δήμο Σιβρύτου, όπως και οι Γουργούθοι, οι Ελένες, τα Μεσονήσια και τα λοιπά γύρω χωριά (οι υποσημειώσεις, καθώς και οι υπογραμμίσεις και οι υπότιτλοι, είναι της συντακτικής ομάδας της Ιστοσελίδας

2. στο κείμενο διατηρήθηκε βασικά η ορθογραφία του συγγραφέα).

3. Ο αυτοκινητόδρομος αυτός έχει ήδη δωθεί στην κυκλοφορία εδώ και λίγα χρόνια.
Μαθητές του σχολείου.

4.Σύμφωνα με τοπικό θρύλο, το Κέντρος έχει “εκατό μια φλέγες” (πηγές νερού), από τις οποίες η εκατό είναι γνωστές και η μία άγνωστηΧ η άγνωστη αυτή φλέγα “τρέχει τ’ αθάνατο νερό”.

5. 1986.

Τα ξύλα κάτω από τη σκάλα περιμένουν το βαρύ χειμώνα.

Βιβλιογραφία

Εμμ. Γ. Γενεράλι, Επίτομος Γεωγραφία της Νήσου Κρήτης, εν Αθήναις 1891.

“Γερακάρι”, άρθρο (λήμμα) ΜΕΕ. Τ. Γ΄ σ. 210.

Γεωργίου Εμμ. Ανδρεαδάκη, Ιστορικά Σημειώματα, Ρέθυμνον 1925.

Στέργιου Γ. Σπανάκη, Κρήτη τ. Β΄, “Γερακάρι”, άρθρο-λήμμα, σ. 133.

Σπύρου Απ. Μαρνιέρου, Γερακαριανά Αναθυμήματα, Αθήνα 1979.

Στέργιου Μιχ. Μανουρά, “Γερακάρι”, περ. “Προμυθεύς ο Πυρφόρος”, τ. 16/1979.

Σπύρου Απ. Μαρνιέρου, Η Αντίσταση στο Αμάρι, Αθήνα 1984 (σε παράρτημα περιλαμβάνονται άρθρα για το Γερακάρι, Εμμ. Γ. Γενεράλι, Μιχαήλ Εμμ. Γενεράλι και Μιχάλη Μ. Παπαδάκη)

Τοπωνύμια (Κατατόπια) κοινότητας Γερακάρι

Του Κώστα Εμμ. Ακουμιανάκη

από το βιβλίο του Μανώλη Ακουμιανάκη (Χαντρακομανώλη)
“Γερακαριανές Ρίμες και Μνήμες”, Αθήνα 1987, σελ. 130-132

Παρακάτω παραθέτουμε ταξινομημένα κατά περιοχές τα περισσότερο γνωστά τοπωνύμια της κοινότητας Γερακαρίου.

Α΄ Περιοχή (Μέσα και γύρω από το χωριό)
Κάτω Χώρι: Πλατεία, Ανεβάστρα, Κατωχωριανή Βρύση, Κούσκουρας, Αψίδα, Ντορνεσές, Κάμπος, Καρές, Νικόλενας, Συκές, Τσουνολέ, Καπίτσος.
Αγκαθές: Κουρούνας Χαράκι, Περιστερές, Άγιος Αντώνιος, Μπεηλίτικα Αλώνια, Δρακώνες.
Μεσοχώρι: Νταπεδίνα, Κουτσοπόδι, Λυγιά, Βρυσιδάκι, Πλάκος, Κουκουλά, Άι Βασίλης, Ρεμαντάνης, Πέρα Βρύση.
Πάνω Χώρι: Καρακόλι, Ρουκούνι, Πανωχωριανή Βρύση, Χάρακας, Σωτήρας Χριστός, Βασιλικαπιδέ, Σωχώρα, Παλιά Βρύση, Μεζάρια, Βρισίδι, Σταυρός, Μηνάς, Αγία Παρασκή, Γαβαλάς, Φούντωμα, Μαμούς, Συκιές.

Β΄ Ανατολική Περιοχή (Κατωχωριανά-Γουργουθιανά)
Φώτης, Μουλαλής, Άι Γιάννης, Κεφάλια, Κισσανή, Βαθέδες, Πλακαλώνι, Σταυρός, Λιάτικο, Ξυδάς, Κερά, Μερτακονές, Λατσίδα, Ραπάνη Ρυάκι, Φράγγος, Μαμούνι, Πλαγιάδα, Τερζή, Λαριανά, Θυμιανά, Τσιγγούνια, Βρασκί, Πλατέ, Γερακόφανα, Κεφάλι, Γεροντοσώχωρο, Χάρακας, Μαστελιανά, Μπαμπάκος, Καστανέ, Δάφνη, Περιβόλι, Τσαγγαριανά, Λίδι.
Γουργουθιανά: Λίμνη, Χοντροκαρέ, Μεζάρι, Λακκούδι, Πλάκα, Μερτζανό, Πριναρές, Λάκκος, Κονιανό, Χατζή, Καρές του Μπρούμου, Αλώνι, Μηλοσώχωρο, Μουσούρη, Κλαψάρη, Πυροβολική, Λιόφυτο, Πρόκειμα, Κεφαλόβρυσο, ο Χάρακας των Κατσούληδων, ο Χάρακας τσ’ Ερασμίας, Πρασσοχάρακας.

Γ΄ Νότια Περιοχή (Πρόποδες Κέντρους-Περιοχή Κεφάλας Αμπελιών)
Ντελισουμάνι, Τσιτσιρίδι, Σπαρτές, Στρογγυλή, Μαργαριτάρι, Καλάμι, Μαρίνος, Πεζούλες, Λϊμνη, Περώνυδες, Κατοβόλοι, Κούμαρος, Φαράγγι, Μαυρομανώλη, Μάνα Νερού, Τσίμια, Χαλικιάς, Μοσχάτο, Καραμάνος, Πλατέ Χωράφια, Πλατανάκι, Λιμνάκια, Άσπα, Αμύγδαλο, Ρουφάς, Πατητήρα, Μουστρούχα, Αυλοί, Τσουρές, Παπά Χάρακα, Πλατέ, Δασκάληδων Λάκκος, Λιβάδι, Αμπέλα, Χαντάκα, Τσινιάρι, Πυροβολική, Μανό Πεύκους, Παπά Αμπέλα, Σπαρτιδιόνας, Λαρετζοποταμίδα, Παπά Μανούσου, Δραγατοκάλυβο, Λεπριανανά, Παλιά Βρύση, Κεφάλων Λιβάδι, Μποστανέ, Μαύρο Μούρι, Μελιτακιές.

Το Γερακάρι είναι ένα ζωντανό χωριό και το Νηπιαωγείο είναι μια απόδειξη

Το όμορφο σχολείο, κάτω από τον ψηλό πλάτανο

Δ΄ Νοτιοδυτική Περιοχή
(Από Πάνω Χώρι και προς τη νοτιοδυτική πλευρά
του κεντρικού δρόμου Γερακάρι-Σπήλι)
Τσουνολέ, Χαρχοματάς, Παλιοκκλησιές, Λουτράκι (Πάνω, Κάτω), Λεπιδολάκκοι, Ριτσάτο Μάντρες, Κουτσοπόδι, Κοκολάκη Αλώνι, Τσουτσούδη Στέρνα, Βατιδιώνας, Βιγλή, Βρουλέ, Μαυρόγια, Κουβάρου Κορφή, Μεσόκουπο, Μαρινό τα Πλάγια, Μάρκο Χαράκια, Ρουσσές, Φουρκισμενος, Κηθιό Λάκκοι, Ποράλια, Βοτολάκκια, Μέτο Βρυσίδα, Άι Γιάννης, Γαζή Σωχώρα, Φουρνάς, Εμίνη Σωχώρα, Χαμάλη Κορφάλι, Αγριμοκεφάλι, Παπαδιάς Λαγγό, Ζαροκεφάλα, Πηγάδια, Κάστελλος, Χλιαούτη Πλάι Λαγγά, Μαύρη Πέτρα, Κωσταντή Σέλι, Κικινοχάρακας, Τσικαλά, Βαζοχάρακα, Βιτσιλέ, Γιους Κάμπος.

Δ΄ Βορειοδυτική Περιοχή
(Από Πάνω Χώρι και προς τη βορειοδυτική πλευρά
του κεντρικού δρόμου Γερακάρι-Σπήλι)

Κάτω Χαρχοματάς, Κοτσιφιανά, Πισερό, Χώβολο, Βλάσσης, Μπέης, Αγαδάκι, Ψυχρά, Κεφαλαρέ, Μαύρος Κόλυμπος, Βεΐσσενας, Δρυγιαδές, Κασίδι Κορφάλι, Μπολιό Πέραμα, Αδαμάκη, Μανιανά, Μάντρες, Κλιματσές, Χωστόνερο, Βρανάς, Ματζουβλάς, Κυλιστρέ, Μαυροκόρφαλα, Κατσάνου Κορυφή, Βεδούρης, Κάντζα Κορυφή, Ασπροκολέ, Λυσάντρο, Πέζουλος, Θαμασόσπηλιος, Κλεφτότρυπα, Βρανά Φλέγα, Πορόκαμπος, Πεύκος, Χωνής Κάμπος, Γρες Αρμί, Αζώγυρος, Κουμανίτσης, Σωρός, Μεμετάκη Ποταμίδα, Πλάτανος, Ψαρές, Καρδάκι, Βασιλικό Πέραμα, Τρυπόσελο, Πετραδιάρης.

ΣΤ΄ Κέντρος (Γερακαριανό Αόρι)
(Για τον καλύτερο προσδιορισμό των τοποθεσιών του Κέντρους το χωρίζουμε πρώτα σε Κάτω Αόρι και Πάνω Αόρι. Το Κάτω Αόρι στη συνέχεια το χωρίζουμε επίσης σε δύο περιοχές με διαχωριστικό το φαράγγι τα Μούρης, που πραγματικά χωρίζει το Κάτω Αόρι σε Ανατολικό και Δυτικό.)
Κάτω Αόρι
Ανατολική περιοχή (από φαράγγι Μούρης μέχρι Βρυσανή περιοχή)
Μάχα, Φουρνιά, Μακρύ Χαράκι, Κλέφτη Πόρος, Σεληνάρα, Αβδελαρέ, Κουμί, Καλόλαγκος, Μανώλη Λαγκό, Φοραδόμαντρα, Χαϊνόσπηλιο, Κυνηγόσπηλιο, Φράγγος, Βρυσίδα, Άι Αστράτηγος, Λατσίδα, Πολύκλωνο, Ραπάνη, Φλέγα, Στειρόμαντρα, Μικρή Ρίζα, Μεγάλη Ρίζα, Κακαβά Βούλα, Σαπημένα, Αστιβιδέ, Γαλανοί Χαράκοι, Αλιτσελεπή, Βίγλα, Δρυγιαδές, Άγιο Πνεύμα, Λάκκα του Δανίλη, Γαϊδουρόπορο, Μακρέ Πηγάδια, Σκύφες, Καραβά, Στενάκοι, Πρικοσυκιά, Μελισσολάκκια, Δρύ ο Ώμος, Δέτης, Βιτσιλέ, Μανωλάκη ο Χάρακας.

Δυτική περιοχή (από φαράγγι Μούρης μέχρι Πλατανιανό Αόρι)
Μούρης Φαράγγι, Κακό Κεφάλι, Εμίνη Μητάτο, Πλάκα, Βαθύ Λακκούδι, Μακρέ Αυλώχι, Παπαδιάς Μνήμα, Χοντρό Κούτελο, Ασφεντιλές Κορυφή, Πλατέ Πέραμα, Σκοτεινό Πέραμα, Πλάκου Κονάκια, Ψηλή Κορυφή, Φασκομηλές Κορυφή, Κριθάλωνα, Κούβαρου Σπηλιάρι, Μακρέ Πεζούλα, Γούρνες, Μούρη, Σκαρέ, Κουτέμης, Γρόντα, Βουλίσματα, Γυριστό Μητάτο, Μπερνάρος, Βουδιόμαντρες, Στραγγίκτρα, Υπόνερο, Φρατοκόκαλα, Κοπρινό, Παπά Αρόλιθος, Μπολιό Αχλάδες, Χάμπαθα, Κισάρι, Αγκάθι, Πλάκα, Τράχηλας.

Πάνω Αόρι
Κουτέμη Σκαλί, Ορθός Πόρος, Γύρισμα τση Πλάκας, Πλύστρη, Αυλώχα, Προφήτης Ηλίας, Γέρο Βόθωνας, Κεντούκλες, Χορεύτρα, Ανάληψη, Μακρέ Πηγάδια.

Καθημερινές εικόνες στο σοκάκι

“Οι πέντε γιοι μου έπεσαν στους πολέμους: Μικρασία, Αλβανία, Γερμανοκατοχή. Κι άλλους τόσους να ΄χα θα τους χαλάλιζα για την πατρίδα μας. Ζήτω η Ελλάδα”

Σταύρος Ι. Κουτελιδάκης, 1869-1959

Όμορφη γερακαριανή παρέα του χτες