Πλατάνια

Του Βασίλη Δ. Χριστοδουλάκη*
Τα Πλατάνια είναι χωριό της πρώην Επαρχίας Αμαρίου (και τώρα του Δήμου Κουρητών), χτισμένο αμφιθεατρικά μέσα σε μικρή λαγκαδιά σε υψόμετρο 420 μέτρων στους πρόποδες του Ψηλορείτη και 43 χλμ νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου (φωτ.1). Αριθμεί περί τους 200 κατοίκους, κύριες ασχολίες των

οποίων είναι η κτηνοτροφία, η γεωργία και η ελαιοκομία.
Οι παλαιότερες οικογένειες του χωριού φέρουν τα επώνυμα: Λίτινας, Χριστοδουλάκης, Λιαναντωνάκης, Σιγανός, Σιράγας, Δημητρακάκης, Ξενικός κ.ά.
Ιστορικά.

Πολλές ιστορικές πηγές και μνημεία αναφέρονται στην ύπαρξη του χωριού ανά τους αιώνες και αποδεικνύουν την ίσως και υπερχιλιετή παρουσία ντόπιων κατοίκων στο συγκεκριμένο χώρο.
Μεγάλης σημασίας μνημείο είναι η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (φωτ.3) που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και χρονολογείται περίπου στον 14ο αιώνα. Είναι χτισμένη πάνω στα ερείπια παλαιότερου ναού, που ίσως να ήταν και κοιμητηριακός, καθώς σε πρόσφατη ανασκαφή στον περίβολο του ναού ανακαλύφθηκαν τάφοι και οστά. Είναι πλήρως αγιογραφημένη στο εσωτερικό της, αλλά οι αγιογραφίες έχουν φθαρεί με το πέρασμα του χρόνου και των κατακτητών (φωτ.4,5,6,7). Του ίδιου αιώνα είναι και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται έξω από το χωριό και είναι επίσης κατάγραφη.

Ιδιαίτερες αναφορές συναντάμε στις Νοταριακές Πράξεις του Μανώλη Βαρούχα κατά τις αρχές του 17ου αιώνα, όπως αυτές καταγράφονται στο βιβλίο των Ολλανδών Wim Bakker και Arnold Van Gemert “Μανώλης Βαρούχας- Νοταριακές Πράξεις- Μοναστηράκι Αμαρίου- 1597 έως 1613” των εκδόσεων του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου το χωριό αναφέρεται σε 39 συμβόλαια (νοταριακές πράξεις).

Στα 1866, αμέσως μετά το ολοκαύτωμα της Μονής του Αρκαδίου, όλα τα ιερά σκεύη και τα κειμήλια της Μονής θα μεταφερθούν για φύλαξη στα Πλατάνια, μέσα στη σπηλιά Κοντογονατές του φαραγγιού, στην είσοδο του οποίου είναι χτισμένο το χωριό, και θα παραμείνουν εκεί για αρκετά χρόνια.

Τα Πλατάνια είναι η ιδιαίτερη πατρίδα της Καλλιρρόης Σιγανού-Παρρέν, της πρωτοπόρου Ελληνίδας φεμινίστριας και ιδρύτριας του Λυκείου των Ελληνίδων. Στο χωριό αυτό γεννήθηκε, ανατράφηκε και έμαθε τα πρώτα της γράμματα η γυναίκα που πρωτοστάτησε στον αγώνα για τη χειραφέτηση της γυναίκας κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, και σε ένδειξη τιμής στο πρόσωπό της η Κοινότητα Πλατανίων έχει στήσει προτομή της σε κεντρικό σημείο του χωριού (φωτ.8).

Αξιομνημόνευτη είναι, επίσης, η συμμετοχή των Πλατανιανών σε όλους τους εθνικούς αγώνες για Ελευθερία και Δικαιοσύνη, όπως μαρτυρούν τα ηρώα του χωριού (φωτ.9) και το φωτογραφικό υλικό που όλες οι οικογένειες διαθέτουν από τους προγόνους τους.

Φυσικό Περιβάλλον.

Τα Πλατάνια είναι προικισμένα με σπάνια φυσική καλλονή, αναξιοποίητη και ενεκμετάλλευτη μέχρι σήμερα.
Η ίδια η θέση του χωριού μέσα σε μικρή και απότομη λαγκαδιά υποβάλλει τον επισκέπτη με την άγρια ομορφιά του τοπίου και τις αρκετά έντονες εικόνες του χώρου. Η έλλειψη θέας προς τη γύρω περιοχή της Επαρχίας υπερκαλύπτεται από την σπάνια εικόνα που προσφέρουν οι κατάφυτες πλαγιές που περικλείουν -ασφυκτικά, θα μπορούσε να πει κανείς- το χωριό και που του δίνουν χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα.

Εξίσου ενδιαφέρον είναι και το Φαράγγι το οποίο ξεκινά από την πλατεία σχεδόν του χωριού και καταλήγει μετά από μια μαγευτική πεζοπορία αρκετά μέτρα ψηλότερα στο βουνό. Συστηματικά ανεξερεύνητο μέχρι πρότινος, ξεκίνησε ήδη από τον Αύγουστο του 2001 προσπάθεια μελέτης και αξιοποίησής του με πρωτοβουλία του Συλλόγου των Πλατανιανών της Αθήνας και με την συγκινητικά ανιδιοτελή και ακούραστη προσπάθεια του συνεπαρχιώτη μας επιστήμονα και σπηλαιολόγου κ. Αριστείδη Εργ. Κουτάκη, ο οποίος συνέταξε μελέτη, κατόπιν επίσκεψής του στο φαράγγι, για την ανάδειξη και την αξιοποίησή του. Όλες οι απαιτούμενες διαδικασίες έχουν ήδη αρχίσει να κινούνται προς την επιτυχία αυτού του αρκετά φιλόδοξου στόχου, που θα φέρει πολλαπλά οφέλη όχι μόνο στο χωριό αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

Αξιόλογη είναι και η σπηλιά που βρίσκεται πάνω από το χωριό στη θέση Πάνα, και που ονομάστηκε έτσι, γιατί σύμφωνα με το μύθο εκεί γεννήθηκε ο αρχαίος θεός Πάνας. Στο εσωτερικό της σπηλιάς μπορεί μάλιστα να διακρίνει κανείς βραχογραφίες που ίσως να ανατρέχουν στη μινωική περίοδο και υποδηλώνουν ότι ο χώρος είχε λατρευτική σημασία.
Πάντως, ο χρόνος έχει αφήσει έντονα τα σημάδια του στην περιοχή, καθώς και σε άλλη τοποθεσία, τον Άγιο Νικόλαο, μπορεί ο έμπειρος ερευνητής να ανακαλύψει απολιθωμένα όστρακα και άλλους θαλάσσιους οργανισμούς, που αποδεικνύουν ότι σε προϊστορικά χρόνια η περιοχή βρισκόταν κάτω από τη θάλασσα.

Σύγχρονες προοπτικές

Τα Πλατάνια από μια πρώτη άποψη έχουν ένα σοβαρό “μειονέκτημα”, που ίσως τελικά να είναι και το δυνατό τους σημείο: χτισμένα καθώς είναι έξω από το κεντρικό οδικό κορμό της Επαρχίας, δε δίνουν τη δυνατότητα στον περαστικό να τα επισκεφθεί και να θαυμάσει τις φυσικές ιδιαιτερότητες και τις ομορφιές τους. Αυτό, όμως, είχε και ως αποτέλεσμα να διατηρήσει το χωριό τη γραφικότητα και τον παραδοσιακό του χαρακτήρα, ιδίως μάλιστα μέχρι σήμερα, που η ανάπτυξη σε πανελλήνιο επίπεδο στον τομέα του τουρισμού δε συμβάδισε με την πολιτισμική συνείδηση των ντόπιων. Έτσι, τα Πλατάνια έχουν σήμερα το πλεονέκτημα να μην είναι τουριστικά κορεσμένα και να μπορούν να αξιοποιήσουν τις ιδιαιτερότητές τους συγκροτημένα και συστηματικά.

Συγκεκριμένα, όσον αφορά στον τουρισμό, έχει ήδη γίνει συνείδηση ότι οι μέχρι τώρα γνωστές μορφές τουρισμού έχουν αγγίξει τα όριά τους, ότι δεν αφορούν σε καμία περίπτωση τον συγκεκριμένο τόπο, ενώ αντίθετα το μέλλον ανήκει στις λεγόμενες εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Στα Πλατάνια μπορούν κάλλιστα να αναπτυχθούν ο φυσιολατρικός- οικολογικός- ορειβατικός τουρισμός, καθώς με ήπιες παρεμβάσεις στον περιβάλλοντα χώρο θα δοθεί η δυνατότητα στον επισκέπτη-περιηγητή (και όχι τουρίστα-παραθεριστή) να απολαύσει το σπάνιο φυσικό κάλλος, το ιδιαίτερο πολιτισμικό χρώμα και τη φιλοξενία του χωριού αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Προς αυτή την κατεύθυνση, ενέργειες έχουν ήδη ξεκινήσει για την προβολή και ανάδειξη του φαραγγιού των Πλατανίων, που αποτελεί και το δυνατότερο “χαρτί” στην προσπάθεια αυτή.

Παράλληλα, με την αξιοποίηση κοινοτικών και εθνικών πόρων ( ασφαλώς, όμως, και με την εθελοντική δραστηριοποίηση των ντόπιων ) μπορεί να τονιστεί το οικιστικό και πολιτιστικό ιδιόχρωμα του χωριού, με την καλύτερη συντήρηση των παμπάλαιων εκκλησιών, την αναστήλωση και ανάδειξη παλαιών οικημάτων και εργαστηριών καθώς και των παραδοσιακών βρυσών που είναι χτισμένες την περίοδο της τουρκοκρατίας και παρουσιάζουν λαογραφικό ενδιαφέρον. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη ότι στο χωριό λειτουργεί ένα μικρό λαογραφικό μουσείο, που ανήκει στον ντόπιο κ. Ευστράτιο Δημητρακάκη (φωτ.17), ο οποίος με μεγάλο μεράκι έχει συλλέξει και εκθέτει εργαλεία, σκεύη και άλλα αντικείμενα των περασμένων εποχών. Πρόσφορο, λοιπόν, έδαφος θα βρει στα Πλατάνια και η ανάπτυξη του ιστορικού-πολιτιστικού τουρισμού, της περιήγησης, δηλαδή, όπως ήταν και η αρχική μορφή του τουρισμού.
Τέλος, με την παροχή κινήτρων και στήριξης στους νέους αγρότες και κτηνοτρόφους του χωριού και με την δημιουργία υποδομών για την ανάπτυξη καινούριων τομέων οικονομικής δραστηριότητας, θα περιοριστεί η φυγή προς τα αστικά κέντρα και θα τονωθεί η ζωή του χωριού.
* Ο Βασίλης Δ. Χριστοδουλάκης είναι ασκ. Δικηγόρος, πρώην Πρόεδρος της Φοιτητικής Ένωσης Κρητών Αθηνών

Απόσπασμα από το λήμμα “Πλατάνια” από το βιβλίο “Πόλεις και Χωριά της Κρήτης” του Στέργιου Σπανάκη:
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Κουρητών, Διαδρομή: Διακλάδωση αριστερά στο δρόμο προς Αμάρι από τη μονή Ασωμάτων – Πισταγή – Πλατάνια. Βρίσκεται μέσα σε χαράδρα της Ίδης, κάτω από κρημνούς.
Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου το 1577 από το Fr. Barozzi, (fo27r) Ρlatagniα, από τον Καστρoφύλακα (Κ173) Plataniα de Νeοteri με 98 κάτ. το 1583, και (Κ184) Ρ1atagna με 37 οφειλόμενες αγγαρείες. Από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ. Iστ. V σ.128) ΡΙatagna το 1630. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 Platania (Ρashley, Τraνels in Crete, II, 315) με 10 χριστιαν. και 6 τούρκ. οικογένειες. Το 1881 αναφέρεται Πλατάνια στο δήμο Μοναστηράκι με 191 Χριστιαν. και 42 Τούρκ. κάτ. Το 1900 είναι στο δήμο Πανακραίων (μετονομασία του δήμου) με 226 κάτ. Το 1920 είναι έδρα ομών. αγροτ. δήμου, κάτ.290, το 1928 έδρα ομώνυμ. κοινότητας, κάτ.294, το 1940 κάτ. 333, το 1951 294, το 1961 289 και το 1971 κάτ. 261.
1στορημένος ναός τής Παναγίας σε καλή κατάσταση (Βλ. Gerola- Λασιθιωτάκη, Τοιχογραφημένες εκκλησίες της Κρήτης σ.68).
Στο χωριό αυτό, είδε το ανοιξιάτικο Κρητικό φως, τα μέσα του 19ου αιώνα (1859) μία γυναίκα, που έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στη φεμινιστική κίνηση της Ελληνίδας Γυναίκας στην Ελλάδα. Η Καλλιρρόη Σιγανού, γνωστή στην ιστορία με το επώνυμο του Γάλλου συζύγου της Ιωάννη Παρρέν. Η Καλλιρρόη Παρρέν αποτελεί φαινόμενο την επoχή εκείνη, των συνεχών επαναστάσεων, που μόλις είχε αρχίσει να ροδίζει η αυγή της Ελευθερίας, ύστερα από το βαθύ σκοτάδι της τούρκικης νύκτας δύο αιώνων.
Οι γονείς της σαν να πρόβλεψαν το δημιουργικό έργο της κόρης των, την έστειλαν στην ελεύθερη Ελλάδα να μάθει γράμματα. Εποχή κατά την οποία δεν επιτρεπόταν η φοίτηση γυναικών ούτε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.
Η Καλλιρρόη από το Αμάρι είναι η μόνη γυναίκα στην Ελλάδα, που εργάστηκε, πρώτη αυτή, για την εξύψωση του φύλου, στη θέση που της ανήκει στην κoινωνία, αλλά και για πολλά άλλα κοινωνικά θέματα. Αυτή ζήτησε να γίνονται δεκτές οι γυναίκες στο Πανεπιστήμιο και στο Πολυτεχνείο, να δοθεί ψήφος στη γυναίκα, να προστατευθεί η παιδική ηλικία. Είναι η πρώτη γυναίκα στην Ελλάδα που δημοσιογράφησε και εξέδιδε 30 χρόνια την “Εφημερίδα των Κυριών”. Αυτή ίδρυσε και το “Λύκειο των Ελληνίδων” και άλλoυς οργανισμούς, που αφορούν τη γυναίκα.