Κάθε χρόνο τέτοια μέρα εδώ κι 71 χρόνια τα μαρτυρικά χωριά του Κέδρους πενθούν και γιορτάζουν ταυτόχρονα. Πενθούν για την απροσμέτρητη συμφορά που τα έπληξε στις 22 Αυγούστου 1944 , για τη μαρτυρική θανάτωση 164 ξεχωριστών παιδιών τους , για την ολοκληρωτική καταστροφή των οικισμών , για τη διαρπαγή των κόπων μιας ζωής, για την προσφυγιά που ακολούθησε και τα οδυνηρά βιώματα που προέκυψαν από αυτήν. Όσα συνέβησαν τότε , όσα ακολούθησαν, με το πένθος και τον πόνο της απώλειας – της ανθρώπινης ιδιαίτερα – να κυριαρχούν, εντυπώθηκαν ανεξίτηλα στις ψυχές όσων έζησαν άμεσα τα γεγονότα , και που αρκετοί είναι ακόμη ανάμεσά μας , αλλά καταγράφηκαν ως έμμεσες εμπειρίες στο νου και στην καρδιά και των επόμενων γενεών , επιδρώντας αποφασιστικά στη συγκρότηση της δικής τους αυτοσυνείδησης , της ιδέας που έχουν για τον εαυτό τους και τον τόπο τους.
Τα χωριά του Κέδρους ,τα Άνω Μέρος , Δρυγιές , Γουργούθοι, Σμιλές , Βρύσες , Καρδάκι , Γερακάρι, στη βόρεια πλευρά , και το δικό μας , η Κρύα Βρύση, στη νότια , έζησαν τη δραματικότερη και συνάμα την τραγικότερη στιγμή της ιστορικής τους διαδρομής. Μιας διαδρομής συνδεδεμένης με τις διακυμάνσεις των ιστορικών περιπετειών και των αγώνων της Κρήτης σε προηγούμενες εποχές , με ενεργό πάντα συμμετοχή στις προσπάθειες για την προάσπιση της ελευθερίας και την υπεράσπιση του εθνικού και θρησκευτικού φρονήματος , αλλά και μιας διαδρομής προσδιορισμένης από τα πλαίσια του ειρηνικού βίου της τότε αγροτοκτηνοτροφικής ζωής και τα πολιτισμικά του γνωρίσματα.
Σε αυτήν την πορεία η 22α Αυγούστου 1944 αποτέλεσε μια τομή. Μια καταστροφική τομή που έφερε τα χωριά μας στο χείλος του αφανισμού και σε συνθήκες υλικής εξαθλίωσης, που συντάραξε τον ψυχισμό και τη συναισθηματική ισορροπία αυτών που έμειναν για να θρηνούν. Γιατί , πέραν των άλλων, αυτό που έγινε ,ήταν και κάτι απρόσμενο για τους κατοίκους και μέχρι σήμερα όχι αδιάσειστα αιτιολογημένο. Δεν περίμεναν οι κεντριανοί ότι κοντά στο διαφαινόμενο τέλος του πολέμου, στο ορατό ξεψύχισμά του το χιτλερικό θηρίο θα ριχνόταν πάνω τους με τόση μανία , με τόση βάρβαρη αγριότητα , χωρίς μάλιστα να έχει δοθεί στο κοντινό τότε χρονικό διάστημα σημαντική αφορμή. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν αντικρουόμενες εκτιμήσεις για τον αν η αιτία ήταν η προ τετραμήνου- τον Απρίλιο του 1944- απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε,η εκδικητική βούληση των κατακτητών να τους τιμωρήσουν για την αντιστασιακή δράση τους ή η στρατηγικού χαρακτήρα πρόθεσή τους να τρομοκρατήσουν τον πληθυσμό ενόψει της επικείμενης υποχώρησής τους ή για άλλους λόγους.
Είχαν αναθαρρήσει , λοιπόν, δεν ελάμβαναν τα απαραίτητα μέτρα ασφαλείας, δεν αξιολόγησαν με την απαραίτητη βαρύτητα τα απειλητικά μηνύματα που τους μεταφέρθηκαν, ίσως και οι ηγετικοί παράγοντες δεν είχαν ή δεν μετέφεραν τη σωστή πληροφόρηση, με αποτέλεσμα να αιφνιδιαστούν και σχεδόν αμέριμνοι να εγκλωβιστούν στο θανατερό κλοιό. Κατέληξαν έτσι να γίνουν θύματα της άγριας επίθεσης του καταχτητή , που εκδηλώθηκε με απάνθρωπες εκτελέσεις 164 συνολικά ανδρών και γυναικών, ακόμη και αρρώστων ή γερόντων , με ληστρικές λεηλασίες , με βίαιες συμπεριφορές , με εξοστρακισμό του υπόλοιπου πληθυσμού από τις πατρογονικές εστίες και με ολοκληρωτική καταστροφή κάθε οικιστικής κατασκευής , ακόμη και των ιερών χώρων .
Είτε ως εκδήλωση εκδικητικού μίσους θεωρηθούν αυτές οι συμπεριφορές , είτε ως προσπάθεια αναστήλωσης του πληγωμένου από τη διαφαινόμενη ήττα ηθικού του γερμανικού στρατού , είτε ως συντεταγμένες ενέργειες με στυγνούς στρατιωτικούς στόχους, δεν παύουν να αποτελούν υλοποίηση μιας δράσης και πολιτικής που εμπνεόταν και εκπορευόταν από συγκεκριμένη ιδεολογία, αυτήν του ναζισμού – φασισμού, , που οργανωμένα , συστηματικά και βίαια εμπότισε την ψυχή σημαντικών ευρωπαϊκών λαών, του γερμανικού και του ιταλικού, και οδήγησε στο μεγαλύτερο έγκλημα μέχρι τότε της παγκόσμιας Ιστορίας, , στο Β΄παγκόσμιο πόλεμο και στις αιματοβαμμένες συνέπειές του.
Οι συμπεριφορές αυτές στο μικρό τόπο μας , αλλά και σε άλλες περιοχές , στην Κρήτη στη Βιάννο , στην Κάνδανο , στην Καλή Συκιά , στα Ανώγεια, στην άλλη Ελλάδα στο Δίστομο , στα Καλάβρυτα και αλλού, αλλά και σε όλο τον κόσμο, παλαιότερα , τότε , στο πρόσφατο παρελθόν, αλλά και σήμερα δυστυχώς, αναδεικνύουν , πέρα από το γενικόλογα κοινότοπο ότι ο πόλεμος είναι κακός,το πόσο η προσκόλληση σε άκαμπτες, αυταρχικές και τελικά απάνθρωπες αντιλήψεις οδηγεί τον άνθρωπο στην αποκτήνωση . Το πόσο ο φανατισμός σκοτίζει και παραπλανά το νου , εκβαρβαρώνει την ψυχή και υπονομεύει την ηθική ποιότητά του ανθρώπου. Και είναι άκρως ανησυχητικό , αν όχι απογοητευτικό , που και σήμερα , στην εποχή μας και στον τον τόπο μας αλλά και στην Ευρώπη , βρισκόμαστε απέναντι στο φαινόμενο της αναβίωσης και εξάπλωσης ιδεών υπαίτιων για όσα συνέβησαν εδώ τότε.
Σήμερα , λοιπόν, είναι μέρα μνήμης και τιμής.Η μνήμη αναβιώνει σε όσους έζησαν άμεσα τα γεγονότα , αλλά και σε όσους τα ακούσαμε από διηγήσεις και περιγραφές , εικόνες πολιορκητικού συναγερμού, πυροβολισμούς, άγριες μορφές με φαιή εμφάνιση να κραδαίνουν τα όπλα και να απειλούν, βίαιη εισβολή στις κατοικίες, βεβιασμένη συγκέντρωση των κατοίκων στην εκκλησία και στο σχολείο, γύρω από το χώρο που τώρα βρισκόμαστε, προμελετημένο ξεδιάλεγμα των ανύποπτων θυμάτων, κοπαδηδόν εκδίωξη των υπόλοιπων με ελάχιστα υλικά απαιτούμενα, φρικιαστική εκτέλεση των επιλεγέντων, οκταήμερη λεηλασία των οικισμών, πυρπόληση και ανατίναξη των σπιτιών. Οι μαύροι καπνοί από τα ερείπια και τα ολοκαυτωμένα κορμιά των θυμάτων υψώνονται στον αέρα , γίνονται ορατοί από όσους ξέφυγαν και με παγωμένη ψυχή βρίσκονται στα απέναντι υψώματα , ανήμποροι να αντιδράσουν , και στέλνουν το μήνυμα της συμφοράς σε όσους βαδίζοντας με ασήκωτο βάρος μέσα τους το δρόμο της προσφυγιάς , στρέφουν για μια στιγμή το κεφάλι πίσω τους αποχαιρετώντας τον τόπο και τους ανθρώπους τους.
Μέσα στον κατακλυσμό της έντασης εκείνων των στιγμών, υπάρχουν δυο από τα πολλά που αξίζει να επισημανθούν ιδιαίτερα , επειδή μέχρι σήμερα δημιουργούν ερωτηματικά αναπάντητα .Πρώτον , το πώς, μέσα από ποια διαδικασία και με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή των θυμάτων, πώς συντάχτηκαν οι κατάλογοι του θανάτου. Ερώτημα κρίσιμο, καθώς σχετίζεται με τη συμβολή των πάντα υπαρκτών , δυστυχώς,ντόπιων συνεργατών με τις δυνάμεις του σκότους. Το δεύτερο αναφέρεται μόνο στο χωριό μας και αφορά τον τρόπο θανάτωσης των κρατηθέντων θυμάτων. Πιθανολογείται με σοβαρές ενδείξεις ότι ήταν ξεχωριστά από τα άλλα χωριά φρικιαστικός , καθώς μάλλον έγινε με πυρπόλησή της παρακείμενης του μνημείου αίθουσας ,όπου είχαν κλειστεί ζωντανοί ακόμη . Το γιατί είναι αναπάντητο, όμως , όπως προαναφέρθηκε, δείχνει την ασύλληπτη ωμότητα της ανθρώπινης ψυχής , τη διαστροφή κάθε ηθικού ερείσματος , όταν ο νους είναι υποταγμένος σε αρχές και ιδέες που αρνούνται τις αυτονόητες αξίες της ειρηνικής συμβίωσης των ανθρώπων.
Οι μνήμες ξετυλίγουν στη συνέχεια εικόνες και περιστατικά από τα όσα δύσκολα ακολούθησαν. Από την περιπέτεια του ξεριζωμού και της προσφυγιάς για πολύμηνο διάστημα στα ευτυχώς φιλόξενα γειτονικά χωριά , τα οποία με περίσσια κατά κανόνα αλληλεγγύη περιέθαλψαν τους ξεριζωμένους και φρόντισαν ,όσο μπορούσαν, να καλύψουν τις υλικές ανάγκες τους και να απαλύνουν τον πόνο τους. Βίωσαν τότε οι δικοί μας και αποτυπώθηκε μέσα τους πόσο σωματικό, υλικό και ψυχικό βασανισμό συνεπάγεται η προσφυγιά , πόσο κλονίζει και ταλαιπωρεί παντοειδώς τον άνθρωπο, βιώματα που σήμερα επιτρέπουν –ελπίζομε-σε όλους να κατανοήσουν και να συναισθανθούν τη μοίρα των δύστυχων σύγχρονων προσφύγων, που για τους δικούς τους ανάλογους λόγους κατακλύζουν τα στεριανά και θαλάσσια σύνορά μας.
Μνήμες επίσης οδυνηρές αλλά συνάμα και πολλαπλά διδακτικές και από τον αγώνα της ανόρθωσης , της επανακατοίκησης των χωριών , που στο επόμενο διάστημα ακολούθησε. Οδυνηρές , γιατί είναι αβάσταχτο να στέκεσαι πάνω στα καπνισμένα ερείπια των κόπων μιας ζωής , ιδιαίτερα όταν το κόστος της ανθρώπινης απώλειας βαραίνει ακόμη περισσότερο την ψυχή σου, και να μετράς τις δυνάμεις σου με όσα χρειάζονται για να ξεκινήσεις από την αρχή, και διδακτικές , γιατί θυμάσαι πως τότε ανακάλυψες τις κρυμμένες αντοχές που είχες μέσα σου, που σε ώθησαν αναγκαστικά να παραμερίσεις την απελπισία και το θρήνο και με όπλα την υπομονή , την καρτερία την επίμονη και επίμοχθη προσπάθεια να ξαναχτίσεις ό τι γκρεμίστηκε , να ξαναδημιουργήσεις τις συνθήκες της συνέχειας της ζωής για σένα και τους επόμενους. Διδαχτική , ακόμη, επειδή με αφορμή τη συμφορά ανακάλυψες ή επιβεβαίωσες μέσα σου την αξία της συμπαράστασης , της αλληλοστήριξης ανάμεσα στους ομοιοπαθείς, τη σύμπνοια την οποία επιβάλλουν οι δυσχερείς περιστάσεις , την αξία του κοινού αγώνα απέναντι στις κοινές δυσκολίες .
Και τα διδάγματα που προέκυψαν δεν ήταν ευχολόγια ή επιθυμητή θεωρία. Γιατί τα χωριά μας , με εξαίρεση τους πολύ μικρούς οικισμούς, δεν έμειναν για μεγάλο διάστημα «ολόμαυρες ράχες». Βασιζόμενα κυρίως στις δικές τους δυνάμεις ξανακατοικήθηκαν, επιδόθηκαν ξανά στους ειρηνικούς αγώνες της ζωής , πρόκοψαν , ανάθρεψαν καινούριες γενιές και παρά τις δυσκολίες συνεχίζουν.
Σύμβολο χαρακτηριστικό εκείνης της εποχής και των όσων έγιναν στα χωριά μας , παράδειγμα και υπόδειγμα μαζί, ήταν οι μαυροφορεμένες γυναίκες, οι μανάδες, κόρες, σύζυγοι και αδελφές των θυμάτων, που κάθε χρόνο σαν σήμερα τις βλέπαμε εδώ, σ’ αυτή τη γωνία του Μνημείου, να στέκονται με την πίκρα στα μάτια και τον πόνο μέσα τους , καρτερικές όμως και κατά βάθος περήφανες , γιατί ήξεραν πως άντεξαν το ασήκωτο βάρος που τις φόρτωσε η οδύνη του χαμού και οι τεράστιες ευθύνες που μετά ανέλαβαν και με σοβαρότητα , αγωνιστικό φρόνημα και αξιοπρέπεια ήταν μπροστάρισσες στον αγώνα για την ανόρθωση. Οι γυναίκες αυτές και ο αγώνας τους ήταν η «ψυχή» , η έμπνευση , το κίνητρο και για τους υπόλοιπους κατοίκους των χωριών μας για να δώσουν ή και να ξεπεράσουν τις δυνάμεις τους στην προσπάθεια για να ξαναρχίσει η ζωή. Κι αν σήμερα οι πολλές «έχουν φύγει», η στάση και το παράδειγμά τους μένουν παντοτινή παρακαταθήκη.
Ειδικά σε συνθήκες πολέμου διακρίνονται συχνά άνθρωποι που τα ιδιαίτερα ψυχικά τους εφόδια τους ωθούν σε πράξεις επικές ή παράτολμες και τους αναδεικνύουν σε ήρωες, σε άτομα που ξεπερνούν τις κοινές ανθρώπινες δυνατότητες και προβάλλονται ξεχωριστοί στην αιώνια οθόνη της Ιστορίας.
Εκτός , όμως, από αυτούς , που είναι οι λίγοι, υπάρχουν κι εκείνοι, που σε παρόμοιες συνθήκες , με τη συμμετοχή τους , την προσφορά τους, μεγάλη ή μικρή, στον κοινό αγώνα,με τη σθεναρή στάση τους την ύστατη στιγμή και τελικά με το μαρτύριο ή τη θυματοποίησή τους αίρονται πάνω από τα όρια του κοινού ανθρώπου και καταγράφονται στις δέλτους της Ιστορίας ως μορφές ηρωικές , άξιες επαίνου και αιώνιας μνήμης. Οι νεκροί που τιμούμε σήμερα ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Η τιμή που τους αποδίδουμε αντανακλά σε όλους εκείνους τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους που σε δύσκολες εθνικές περιστάσεις , σε συνθήκες που το πατριωτικό τίμημα ήταν η έσχατη προσωπική θυσία , αντιμετώπισαν το θάνατο με υπερηφάνεια και αξιοπρέπεια πλησιάζοντας έτσι τα όρια του ηρωισμού.
Αλλά εκτός από τα θύματα , σήμερα επιβάλλεται να τιμηθεί η μνήμη και το παράδειγμα κάποιων από εκείνους που έζησαν , υπέστησαν τα δεινά , υπέμειναν τις συνέπειες του ολέθρου και που με το ήθος και τη στάση τους έστειλαν μηνύματα ηθικής μεγαλοσύνης και υψηλού φρονηματισμού. Αντιπροσωπευτικοί αυτών και άξιοι φόρου τιμής είναι ο «Αινείας των Γουργούθων» , ο δάσκαλος Μιχαήλ Γενεράλης, που ,κατά την εκδίωξη από τον τόπο του ,όπως ο μυθικός ήρωας, αντί άλλου αγαθού, κουβάλησε στους ώμους του την υπέργηρη μάνα του στο δρόμο της προσφυγιάς, αλλά και ο τραγικός πατέρας από το Άνω Μέρος Γεώργιος Κυριακάκης, που επέλεξε να παραμείνει και να χάσει τη ζωή του μαζί με το ανάπηρο παιδί του , που δεν μπορούσε να μετακινηθεί, και βέβαια εδώ στο χωριό μας, η Στυλιανή Πετρακάκη, η γριά Πετράκαινα, που έχασε εκείνη την ημέρα τρεις γιους κι έναν πριν στο αλβανικό μέτωπο, κι όμως είχε το σθένος και το ψυχικό μεγαλείο, εδώ στο σπίτι της , πίσω από το χώρο που βρισκόμαστε, να παρηγορεί και να στηρίζει τα επόμενα χρόνια τις άλλες γυναίκες που έχασαν δικούς τους ανθρώπους, προτρέποντάς τις να δαμάσουν τον πόνο τους και μέσα από τις δυσκολίες να επιδοθούν στον αγώνα της ανόρθωσης.
Πόσο πιο εμφατικά μηνύματα σεβασμού , ουσιαστικού αλτρουισμού, αυτοθυσίας , καρτερίας και εσωτερικής δύναμης θα μπορούσε να επισημάνει κανείς ;
Διδαχές από τη γενιά εκείνη την παλιά , που φορέας και συνεχιστής απαρασάλευτων αξιών , κληροδοτημένων από τις για αιώνες εγκαταστημένες στο σκληροτράχηλο τόπο μας προηγούμενες γενιές , μεταφέρονται σε μας. Μηνύματα ηθικού, πατριωτικού και κοινωνικού προσανατολισμού που μεταδόθηκαν σ’ όσους ακολουθήσαμε και ελπίζουμε και στους μελλούμενους , έτσι ώστε στην πορεία της ζωής μας να συνειδητοποιήσουμε ότι πέρα από τα κοινά και καθημερινά , πέρα από την έγνοια της επιβίωσης, δημιουργούνται συχνά συνθήκες που επιβάλλουν την εξύψωση του αγωνιστικού φρονήματος και τη σύμπνοια απέναντι στον κοινό κίνδυνο, την αλληλοστήριξη, και βέβαια τη θυσία ή και την αυτοθυσία.
Μηνύματα επίκαιρα, νομίζουμε, και στις σημερινές δύσκολες περιστάσεις, που όσο κι αν υπερβάλλομε, δεν μπορούν να συγκριθούν με τις τότε.
Τιμητικός, λοιπόν, αλλά και αναγκαία διδακτικός ο χαρακτήρας της σημερινής επετείου. Μνημονεύομε και τιμούμε τους νεκρούς εκείνης της ημέρας και για να θυμηθούμε τις μορφές , τη θυσία και την προσφορά τους , αλλά και για να τονίσομε ότι διδασκόμαστε από όσα συνέβησαν τότε και από όσα – εδώ και αλλού- οδήγησαν σε αυτήν , ότι εμπνεόμαστε από αρχές και αξίες αντίθετες με αυτές που υποκίνησαν τους καταστροφείς , ότι σφυρηλατούμε στέρεους δεσμούς μεταξύ μας κι ότι έχομε διαρκή έγνοια για τη συνέχιση της ζωής στα χωριά μας , συντηρώντας τα θετικά στοιχεία της παράδοσης που μας έθρεψε, έτσι ώστε να γίνεται εφικτό κάθε χρόνο να είμαστε εδώ και να τιμούμε την αιώνια μνήμη τους.
Γιώργης Μαυροτσουπάκης
