Του Αλέξανδρου Προβιά
Στο 35ο χλμ. και σε υψ. 340μ. βρίσκεται η Μονή Ασωμάτων (3ο χλμ. πριν τη Βισταγή στην οποία ανήκει διοικητικά), σ' ένα παραδεισένιο τοπίο και στο κέντρο της κατάφυτης Ασωματιανής κοιλάδας.
Η Μονή φαίνεται να ιδρύθηκε το 10ο-11ο αι. από μια αρχόντισσα του Χάντακα, που αποφάσισε να μονάσει στην ωραία περιοχή ή σύμφωνα με άλλη παράδοση από μια αρχόντισσα του Βυζαντίου που την πλούτισε με ιερά σκεύη και βρισκόταν σε ακμή επί Βενετοκρατίας. Ήταν αφιερωμένη στους Ταξιάρχες (Ασώματοι) γι' αυτό πήρε το όνομα Μονή Ασωμάτων.
Η πιο παλιά χρονολογία που αναφέρεται είναι 1692 στην είσοδο της Μονής.
Ήταν έδρα των Χορτάτζηδων το 1273, ενώ το 1277 έγινε εδώ η συνέλευση για τη συνέχιση του αγώνα.
Η Μονή Ασωμάτων ήταν μετόχι της Μονής Καλοείδαινας. Οι εικόνες της Αγίας Τριάδας (1619) και Ταξιαρχών (1755) διατηρούνται ακόμα.
Το 1646 οι Τούρκοι την κατέστρεψαν, το 1682 ο μοναχός Μακάριος ξανάχτισε μερικά κελιά, ξανακατοικήθηκε η μονή και το 1692 έγινε ο περίβολός της. Το 1764 ο ηγούμενος Μανασσής καλλώπισε τη Μονή και έχτισε νέες οικοδομές. Το 1765 όμως οι γενίτσαροι της Αμπαδιάς ήρθαν στη Μονή και έμειναν, αλλά έγινε τη νύχτα σεισμός και σκοτώθηκαν οι περισσότεροι.
Το 1818 σκότωσαν ένα μοναχό, μέθυσαν και κοιμήθηκαν. Ο ηγούμενος κάλεσε τη νύχτα τους αρματωλούς όπου έκαψαν το ηγουμενείο με τους γενίτσαρους. Το 1821 έκαψαν την Μονή και έσφαξαν τον ηγούμενο Γεράσιμο Λουρωτό, πήραν τα κτήματα και έμεινε μόνο ο ναός. Το 1833 ανοικοδομήθηκε και πάλι, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν έδρα Επισκοπής Λάμπης.
Το 1868 έγινε εδώ η συγκέντρωση των οπλαρχηγών της Δυτικής Κρήτης που ζητούσε από τη βασίλισσα της Αγγλίας Βικτωρία άμεση συνδρομή για το θέμα της Κρήτης.
Το 1833 ο ηγούμενος Ιωσήφ ίδρυσε στο Μοναστηράκι Σχολή Μέσης Εκπαίδευσης, ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα Αμαρίου.
Το αρχείο της Μονής είναι στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Στη Μονή ανήκει το κοντινό βυζαντινό εκκλησάκι με τρούλο του 13ου αιώνα της Αγίας Παρασκευής, με τον τάφο του Γ. Χορτάτζη, όπως και ο ναός της Αγίας Άννας, ο αρχαιότερος χρονολογημένος κατάγραφος της Κρήτης του 1225 (διμάρτυρος με Άγιο Κωνσταντίνο).
Το 1927 Γεωργική Σχολή
Το 1927 η Μονή παραχώρησε τα 1.500 στρέμματά της στη Γεωργική Σχολή και το 1930 έγιναν οι βασικές οικοδομικές εργασίες, με τα τεράστια σημερινά δέντρα να φυτεύονται το 1938.
Το 1941-1944 την κατέλαβαν οι Γερμανοί, ενώ το 1989 ιδρύθηκε Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας. Από το 2003 μεταβιβάστηκε στο πρόγραμμα «Δήμητρα» του υπουργείου Γεωργίας.
Δίπλα στη Μονή λειτουργεί τα τελευταία χρόνια διαδημοτική τουριστική μονάδα το «Πάνακρον».
Βρύση από το 1913
Η βρύση δίπλα στην ταβέρνα είναι από το 1913 και αναφέρει η επιγραφή: « Ηγουμενία Γαβριήλ Παγκάλου έτει 1913 διοχετεύθη δια σωλήνων ενταύθα το ύδωρ τούτο της εν Αγ. Παρασκευής πηγής ην η Μονή παρ' Οθωμανών ηγόρασε το 1887».
Οικογένειες
Βεργίτσης, Βουμβουράκης, Βροντάκης, Γαργερός, Γερογιάννης, Δρανδάκης, Καουκάκης, Κατσούγκρης, Κουμάντος, Κυπαρίσσης, Λαγουβάρδος, Λαμπίρης, Μανούσακας, Νικολιδάκης, Ξανθός, Πατένας, Σφακιανάκης, Τρουλλινός, Φουρτίνης, Χριστοδουλάκης, Ψιστάκης, Προβιάς.
Πηγές: Λευτε. Κρυοβρυσανάκης «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης και Πανόραμα».
Μιχ. Τρούλης «Ταξιδεύοντας στο Ρέθυμνο».
Υπογραφή: Αλέξανδρος Προβιάς