Μοναστηράκι

Ο Αειθαλής πλάτανος στη κάτω βρύση
Χωριό και δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Από τα ωραιότερα χωριά του Αμαρίου, κτισμένο πάνω σε ένα λόφο στην πλαγιά του όρους Σάμιτος και δεσπόζει της κοιλάδας του Αμαρίου. Η περιοχή γύρω από το χωριό καλύπτεται από χιλιάδες ελαιόδεντρα και

οι υπώρειες του Ψηλορείτη και της Σάμιτου είναι κατάφυτες από ελιές και αμπέλια.  Ο  Ψηλορείτης, υψώνεται μεγαλόπρεπος λογχίζοντας με τις γυμνές του κορυφές το γαλάζιο στερέωμα,  η εύφορη κοιλάδα αποτελεί μια συμφωνία από πράσινο και τρεχούμενο νερό με πυκνότατους ίσκιους και κελαηδήματα πουλιών. Αυτές οι δύο εικόνες συνθέτουν το σκηνικό του όμορφου χωριού.

Πρώτη μνεία του ονόματος του χωριού αναφέρεται από το Fr.  Barozi(fo27r) ως Monastirachi, το 1630 στο Βασιλικάτα μνημεία Κρητ. Ιστ. ν, σ. 129) ως Monastirachi.

Στην απογραφή του  1891, όπως αποτυπώνεται από τον Ε. Γενεράλη στο βιβλίο του Επίτομος γεωγραφία της νήσου Κρήτης αναφέρεται  ως έδρα  ομώνυμου δήμου Μοναστηρακίου, που περιλαμβάνει 13 χωριά και ένα μοναστήρι, ο συγγραφέας παραλείπει να αναφέρει τον πληθυσμό του δήμου.

Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται Monasteraki (Pasch1ey, Travels in Crete, II, 315) με 20 χριστιανικές οικογένειες. Στην απογραφή του  1900 ο δήμος Μοναστηρακίου αναφέρεται   ως Δήμος Πανακραίων που περιλαμβάνει 13 χωριά, έδρα του δήμου είναι το Μοναστηράκι με 337
κατοίκους.

Από τα αρχεία της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας διαπιστώνεται ότι ο πληθυσμός το 1991 είναι 180 κάτοικοι. Η προέλευση του ονόματος του χωριού δεν αναφέρεται σε καμιά γραπτή μαρτυρία παρά μόνο στο βιβλίο του Ε. Λαμπρινάκη Γεωγραφία της Κρήτης, εκδ. 1890, σ. 106. Ο συγγραφέας γράφει «…Δήμος Μοναστηρακίου ή Μεσαίος Δήμος, με πρωτεύουσα το Μοναστηράκι, κώμη τερπνή και στρατηγική, λαβούσα το όνομα εξ αρχαίου Βυζαντινού ναϊδίου παρά τον ποταμόν Ελέκτραν.». Την άποψη πως η προέλευση του ονόματος Μοναστηράκι συνδέεται με ένα μοναστήρι την επιβεβαιώνει και ο Μανώλης Βαρούχας, συμβολαιογράφος και  κάτοικος Μοναστηρακίου στο βιβλίο που επιμελήθηκε ο Wim Bakker- Arnold Van Gemert Μανώλης Βαρούχας Νοταριακές πράξεις Μοναστηράκι Αμαρίου (1597-1613), Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ρέθυμνο 1987. Ο Βαρούχας στις συμβολαιογραφικές του πράξεις αναφέρει ότι πράγματι υπήρχε μοναστήρι κοντά στο χωριό, το Μοναστήρι της Θεοτόκου στην Πετράδια.  Ωστόσο στο σημερινό ναό της Παναγίας,  κατά την διάρκεια των εργασιών  αναστύλωσης του ναού,  βρέθηκαν τάφοι που ανήκουν σε μοναχούς, οι οποίοι  επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του μοναστηριού. Στην ίδια εκκλησία διατηρούνται   βυζαντινές τοιχογραφίες.

Η χρονολογία ιδρύσεως του χωριού είναι άγνωστη. Το μόνο που γνωρίζουμε από γραπτές πηγές είναι ότι το χωριό υπήρχε το 1254 μ. Χ., χρονολογία κατά την οποία παραχωρήθηκε ως φέουδο στη Βυζαντινή οικογένεια των Βαρούχηδων και των Μακρυμάληδων. Με έγγραφο του 1254 αναγνωρίζονται και επικυρώνονται στον Μιχαήλ Βαρούχα Πετρόχειλο ως φέουδα η περιοχή του Μοναστηρακίου και ο Σμιλές. Από την οικογένεια των Βαρούχηδων προήλθαν οι οικογένειες με τα επώνυμα Πετρόχειλος, Ξερίτης και Μακρυμάλλης, προφανώς λόγω της μακριάς κόμης που διατηρούσε κάποιος από  τους μακρινούς προγόνους τους. Την ίδια περίοδο άλλες δύο   βυζαντινές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στο Μοναστηράκι, η οικογένεια των Σκορδύληδων,   με κατιόντες συγγενείς τους Παπαδάκηδες και τους Αρχοντάκηδες (τέκνα αρχόντων), και η οικογένεια των Καφάτηδων ή Καλαφάτηδων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο Μοναστηράκι όταν αναγκάστηκαν από τους Ενετούς να εγκαταλείψουν το φέουδο τους στο Μυλοπόταμο. Κατά τη διάρκεια της  Τουρκοκρατίας, λειτούργησε στο χωριό Μοναστηράκι αλληλοδιδακτικό σχολείο, το πρώτο «Ελληνικό σχολείο» της Κρήτης. Το σχολαρχείο του Μοναστηρακίου αποτέλεσε για πολλές δεκαετίες, το εκπαιδευτικό κέντρο της επαρχίας Αμαρίου. Στις 9 Φεβρουαρίου το 1822 στη μάχη του Μοναστηρακίου, η οποία έγινε στις ανατολικές παρυφές του χωριού,  επαναστάτες ενισχυμένοι από τους ντόπιους αντιπαρατάχθηκαν με μεγάλη δύναμη του τούρκικου στρατού, μετά από σκληρό αγώνα των Κρητικών οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή.  Κατά τη διάρκεια της μάχης δολοφονήθηκε  σε σοκάκι του χωριού, ο αρχηγός των Μυλοποταμιτών Αντώνης Μελιδόνης.

Αντώνιος Μελιδόνης

Αρχηγός Μυλοποτάμου 1821

Ευρήματα από την ανασκαφή

Αρχαιολογικός χώρος

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο αρχαιολογικός χώρος που βρίσκεται στα ΒΑ του σύγχρονου οικισμού, στη θέση Κόκκινος Χάρακας. Η ανασκαφική έρευνα, που άρχισε το 1980, έδειξε ότι πρόκειται για ένα ανακτορικό κέντρο από τα σημαντικότερα της Παλαιοανακτορικής Κρήτης. Το ανάκτορο έχει έκταση περίπου 300 στρεμμάτων και έχει ανασκαφεί τμήμα του πυρήνα του ανακτόρου (περίπου 150 δωμάτια), όπου έχουν βρεθεί αποθηκευτικοί χώροι, εργαστήρια, κατοικίες, χώροι τελετουργιών και επίσημα διαμερίσματα.. Τα ευρήματα του ανακτορικού κέντρου περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό σφραγισμάτων,  κεραμική του πολύχρωμου ρυθμού των Καμαρών, μεγάλο αριθμό πίθων όπου αποθηκεύονταν τα προϊόντα της εποχής: λάδι, κρασί, δημητριακά, όσπρια. Λίθινα αγγεία, και αντικείμενα παρασκευής τροφής αποτελούν επίσης μερικά από τα αντιπροσωπευτικά ευρήματα.  Με την μελέτη των σφραγισμάτων γνωρίζουμε το διοικητικό σύστημα της εποχής, την οικονομία και την οργάνωση  της αρχαίας κοινωνίας. Η  διακίνηση των αγαθών  ελέγχονταν από τη διοίκηση μέσω ενός πολύπλοκου συστήματος αρχειακής καταγραφής με χρήση «σφραγισμάτων», δηλαδή εντυπωμένων σφραγίδων επάνω σε  κομμάτια πηλού,  που  έκλειναν πώματα αγγείων, καθώς και σάκους, κασέλες και θύρες δωματίων. Το ανακτορικό κέντρο του Μοναστηρακίου καταστράφηκε από σεισμό και πυρκαγιά γύρω στο 1700π. Χ.  Ο αρχαιολογικός χώρος είναι επισκέψιμος. Επίσης μια παραδοσιακή οικία στο χωριό,  χρησιμοποιείται ως κέντρο μελέτης αρχαιολογικών ευρημάτων με  διεθνές ενδιαφέρον.

Τοιχογραφία 15ου αι. ναός Αγίου Γεωργίου

Αστράτηγος

Στις νότιες παρυφές του χωριού  σε ένα  καταπράσινο τοπίο βρίσκεται η Κάτω βρύση, πρόκειται για μια πηγή με άφθονο νερό, που το χρησιμοποιούσαν παλιότερα για ύδρευση και άρδευση. Ο χώρος της Κάτω βρύσης είναι  πετρόχτιστος, κατάλληλα διαμορφωμένος έτσι ώστε που να  εξυπηρετεί   τις ανάγκες των κατοίκων. Σε παλαιότερες εποχές, οι  γυναίκες  έπλεναν  τα ρούχα σε ένα καλυμμένο με κεραμίδι χώρο το πλυσταριό. Πλάι στην Κάτω Βρύση βρίσκεται ένας θεόρατος πλάτανος ύψους 30 μέτρων και περιμέτρου γύρω στα 10 μέτρα. Ο πλάτανος συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των επιστημόνων, οι οποίοι τον χαρακτηρίζουν μνημείο της φύσης γιατί είναι αειθαλής.
Οι Ναοί του χωριού: στο κέντρο του χωριού βρίσκεται ναός αφιερωμένος στον  Μιχαήλ Άγγελο « Αστράτηγος»  (εικ. 2), αποτελεί δείγμα  αρχιτεκτονικής των βυζαντινών ναών της περιόδου. Χρονολογείται ότι κτίστηκε το 1513 και έχει αξιόλογες τοιχογραφίες με την κοίμηση της Θεοτόκου. Στο βόρειο μέρος του χωριού βρίσκεται  η Παναγιά η Πετράδια,  βυζαντινής αρχιτεκτονικής.  Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται  επίσης και ο Δεσπότης Χριστός, ναός αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού, όπου στο καμπαναριό του φιλοξενεί μια βενετσιάνικη καμπάνα του 1585. Ο Στέργιος Σπανάκης στο β΄τόμο του βιβλίου του Κρήτη αναφέρει: «στην εκκλησία Μεταμόρφωση υπάρχει βενετσιάνικη καμπάνα του 1585 με παραστάσεις του Σταυρωμένου, της Παναγίας, του Αγίου Ιωάννη του βαπτιστή και του Αγίου Σεβαστιανού. Στο πάνω μέρος του χωριού βρίσκεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου, οι καλοδιατηρημένες  τοιχογραφίες με τη Θεοτόκο (βλ. εικόνα 1), χρονολογούνται το 15ο αιώνα.