ΜΙΑ ΔΑΣΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΕ ΟΡΕΙΝΕΣ ΠΛΑΓΙΕΣ: ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΔΑΣΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΣΤΟ ΑΜΑΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ.

1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ.

Το έτος 1992 το Συμβούλιο των Ευρωπαικών Κοινοτήτων ( ΕΟΚ) θέσπισε τον Κανονισμό αριθμού 2080/92 που είχε σκοπό να παράσχει οικονομική υποστήριξη για δασικά προγράμματα στον γεωργικό τομέα  σε όλες τις χώρες μέλη της ΕΟΚ.

Μεταξύ άλλων προέβλεπε ότι ιδιώτες, είτε γεωργοί είτε όχι, σε αναλυτικά καθοριζόμενα πλαίσια  θα ηδύναντο να αιτηθούν και να διευθετήσουν ώστε τμήματα γης που μέχρι τότε ήσαν αδρανή ή ενεργά  αφιερωμένα στην γεωργική παραγωγή  να διατεθούν για νέα δασική κάλυψη και να διατηρηθούν ως δασικά για μία περίοδο είκοσι (20) ετών.
Το σχετικό πρόγραμμα προέβλεπε:

α.  Κάλυψη αρχικής δαπάνης για την δάσωση.

β.  Ένα ετήσιο  ποσό ανά στρέμμα για κάλυψη δαπανών συντηρήσεως τα πρώτα πέντε έτη.

γ. Ένα ετήσιο ποσό ανά στρέμμα για την απώλεια γεωργικού εισοδήματος, που η αλλαγή χρήσης της γης προκαλούσε με την μεταβατική μακροχρόνια μετατροπή της από γεωργική σε δασική , σε όλη την εικοσαετή διάρκεια του προγράμματος.

Ένα όριο οροφής ετίθετο για κάθε μία από τις ανωτέρω α, β και γ αντίστοιχες χρηματικές ενισχύσεις. Η υλοποίηση του προγράμματος είχε ανατεθεί  στις  Εθνικές Αρχές των χωρών μελών της ΕΟΚ, και όχι σε υπαλλήλους υπηρεσιών της Ευρωπαικής Επιτροπής.

2. ΕΝΑ ΧΩΡΑΦΙ ΑΔΡΑΝΟΥΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΓΙΑ ΔΑΣΩΣΗ.

Το έτος 1994 είχα στην κατοχή μου ένα χωράφι γεωργικής γης που ευρίσκετο στην κτηματική περιφέρεια του Ανω Μέρους, Αμαρίου, στον Νομό Ρεθύμνου. Ο παππούς μου  Διογένης και ο Θείος μου Μιχάλης  από το Πετροχώρι το καλλιεργούσαν κυρίως για παραγωγή κριθαριού.
Προσέγγισα το Δασαρχείο Ρεθύμνου. Ήταν η αρμόδια Εθνική Αρχή για την διαχείριση του ανωτέρω Κοινοτικού Προγράμματος σε αυτήν την περιοχή της Ελλάδος.

Εναρκτήρια προυπόθεση ήταν να απασχολήσω  σχετικά ένα τοπογράφο στο Ρέθυμνο.  Αυτός θα συνέτασε ένα τοπογραφικό που θα απεικόνιζε/βεβαίωνε  τα όρια και την έκταση του αγρού που θα ζητούσα ένταξη στο Κοινοτικό πρόγραμμα χρηματοδότησης. Ο αγρός υπό ένταξη ήταν μία έκταση επτά (7) περίπου στρεμμάτων, που για τα τοπικά δεδομένα εθεωρείτο μεγάλος.  Έγιναν εκτεταμένες χωματουργικές εργασίες για καθαρισμό και διαμόρφωση του όλου χώρου, τοπικό συνεργείο περιέφράξε τον αγρό με ενισχυμένα συρματοπλέγματα που αγοράσαμε από το τοπικό κατάστημα στην Αγία Φωτεινή και ο καλός τοπικός σιδεράς τοποθέτησε μία πολύ μεγάλη δεξαμενή αποθήκευσης νερού για άρδευση. Στην συνέχεια  τοποθέτησε ενα δίκτύο σωληνώσεων άρδευσης στάγδην  που κατέληγε σε αντίστοιχη θέση των  υπό φύτευση δένδρων.  ΄Ενα συνεργείο τεσσάρων με πέντε ατόμων επιμελήθηκε την εκσκαφή, τοποθέτηση ξύλινων πασάλων για σήμανση και αντιστήριξη των δένδρων και την φύτευση διακοσίων είκοσι  περίπου δένδρων.

Το Δασαρχείο Ρεθύμνου είχε διατυπωμένη άποψη για το είδος δένδρου που θα έπρεπε να φυτευθεί. Σύμφωνα με αυτή, όλα τα προηγηθέντα σχέδια που είχαν ενταχθεί σε αυτό το Κοινοτικό πρόγραμμα ήσαν  για φυτείες με καρυδιές. Μία τέτοια φυτεία θα προσέφερε εισόδημα στον επενδυτή. Η παραίνεση των ήταν να πράξω το ίδιο. Εξήγησα ότι οι καρυδιές θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και να αποδώσουν καρπό μόνο κοντά σε σημαντική παροχή νερού, όπως μία πηγή ή ένα ποτάμι. Δεν υπήρχε τέτοια γειτνίαση νερού στην πλαγιά που θα εφύτευα. Η φύτευση και καλλιέργεια δένδρων καρυδιάς σε πλαγιά θα οδηγούσε το όλο εγχείρημα σε πλήρη αποτυχία. Κατά παραχώρηση, συμφώνησαν σε πειραματική φύτευση ενός μικρού μόνο αριθμού δένδρων καρυδιάς,  δέκα περίπου.

Από ένα ιδιωτικό φυτώριο του Ρεθύμνου προμηθευτήκαμε περί τα διακόσια είκοσι (220) και πλέον δασικά δενδρύλια. Αυτά περιελάμβαναν καρυδιές, κυπαρίσια, βελανιδιές, χαρουπιές, ευκαλύπτους και Κρητικούς πρίνους. Στην διάρκεια του Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου 1995 ολοκληρώσαμε την φύτευση και πρώτη άρδευση των νεόφυτων δενδρυλίων. Υπέβαλα τα παραστατικά δαπανών στο Δασαρχείο. Μετέπειτα το Δασαρχείο με επιτόπιο έλεγχο, χωρίς την δική μου παρουσία,  βεβαιώθηκε για την πρόσφορη δάσωση του αγρού μου και το καλοκαίρι του 1995 αυτή η δασική επένδυση έλαβε και έγγραφη  έγκριση. Αξιοσημείωτο είναι ότι το Δασαρχείο δεν ενέκρινε τις δαπάνες μου τις σχετικές με την άρδευση, γιατί σύμφωνα με την εκδοχή τους ήσαν δαπάνες μή αναγκαίες σε ένα δασικό εγχείρημα.

3. ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ.

Η Κρήτη γενικά, και ειδικά η συγκεκριμένη περιοχή όπου ευρίσκετο ο υπό δάσωση αγρός, είναι ευρέως γνωστή ως ζώνη σχετικής ξηρασίας.  ( «Η Κρήτη είναι μία ….μικροσκοπική ήπειρος με ψηλά βουνά, μιά εκατοντάδα φαράγγια, μοναδικά φυτά …. καθώς και το χαρακτηριστικό αγροτικό τοπίο με ελαιώνες, αμπέλια και κατσίκια …», απόσπασμα από το εξαιρετικό βιβλίο «The making of the Cretan landscape”, 1996, των Oliver Rackham & Jannifer Moody).
Από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάιο κάθε έτος δέχεται συνήθως βροχόπτωση που παρέχει φυσική άρδευση σε όλους τους αγρούς. Ωστόσο, από τον Ιούνιο μέχρι και τα τέλη Οκτωβρίου αντίστοιχα δέχεται ελάχιστη ή και μηδενική βροχόπτωση. Μία Ελληνική Πανεπιστημιακή μελέτη ( Rainfall Variations in the island of Crete, Greece, and their impact on water resources, K. Voudouris and others, Thessaloniki University) διατυπώνει την εκδοχή ότι γενικά ένα ποσοστό 87-96 % της ετήσιας βροχής το δέχεται η Κρήτη στην διάρκεια των ανωτέρω βροχερών χειμερινών μηνών.
Είχα σύμβαση με ένα τοπικό αγρότη που είχε φροντίσει να έχει μία υδροφόρα για να φορτώνει, μεταφέρει και ποτίζει τα αμπέλια του σε λοφοπλαγιά στου Φουκά. Ανέλαβε την άντληση από το κοντινό ποτάμι του Πλατύ ή Λιγιώτη ποταμού και την μεταφορά και πλήρωση της δεξαμενής αρδεύσεως στον ανωτέρω δασωμένο αγρό μου. Η δεξαμενή μου αυτή ήταν μία «ανακυκλωμένη» μεταλλική μπετονιέρα των τσιμέντων ΗΡΑΚΛΗ χωρητικότητας οκτώ τόνων νερού. Η δεξαμενή άρδευσης είχε τοποθετηθεί αρκετά πρόσφορα στο υψηλότερο σημείο του αγρού σε προκατασκευασμένη βάση και ακριβώς δίπλα σε αγροτικό δρόμο, ώστε η εκφόρτωση από την υδροφόρα να είναι εφικτή μόνο με την υψομετρική διαφορά και τον νόμο της βαρύτητας. Ο αξιόπιστος αυτός συνεργάτης κάθε καλοκαίρι μετέφερε έξι ή οκτώ φορές  ένα βυτίο με ποσότητα τεσσάρων (4) τόνων νερού στην δεξαμενή μου. Μετά την εκφόρτωση άνοιγε την κεντρική βαλβίδα της δεξαμενής μου Ηρακλής και το νερό μέσα από το ποτιστικό δίκτυο κατευθυνόταν σε όλα τα δενδρύλια, μία φορά ανά μήνα στην διάρκεια της ξερικής θερινής περιόδου.

Πρόσθετα σε ετήσια βάση, ένα τοπικός αγρότης  με το καλλιεργητικό μηχάνημα του oργώνει όλο τον αγρό περί το τέλος της χειμερινής περιόδου, τέλη Μαρτίου ή αρχές Απριλίου.  Αυτή η καλλιέργεια του αγρού έχει διπλή λειτουργία ή σκοπιμότητα:  α. Να διατηρεί το χώμα αφράτο και να δέχεται και να απορροφά την όποια βροχή  και  β.  Να σχηματίζει μία ζώνη ασφαλείας, χωρίς αποξηραμένα χόρτα ή θάμνους, ώστε να μην μεταδοθεί και διευρυνθεί  τυχόν πυρκαϊά.

4. ΠΥΡΚΑΪΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΙ ΤΑ ΑΝΑΠΤΥΣΟΜΕΝΑ ΔΑΣΙΚΑ ΔΕΝΔΡΙΛΙΑ.

Δυστυχώς, την 1 Νοεμβρίου 1999 μία πυρκαϊά, που φαίνεται ότι άναψαν τοπικοί βοσκοί με πρόθεση να καθαρίσουν με καύση θαμνώδεις εκτάσεις δίπλα στον δικό μου περιφραγμένο αγρό, με την βοήθεια ισχυρών και στροβιλίζοντων ανέμων που είναι συνήθεις στην περιοχή, επεκτάθηκε και στον δικό μου αγρό. Κατέκαυσε τα πλείστα των δένδρων και  το δίκτυο άρδευσης. Λίγα δένδρα βελανιδιάς, χαρουπιάς, καρυδιάς και ευκαλύπτου επέζησαν, με ελάχιστες ή μηδενικές ζημιές. Η καύση/καταστροφή των δένδρων ήταν της κλίμακας του 90% περίπου. Τα δένδρα που καταστράφηκαν ήσαν κυρίως κυπαρίσια, ευκάλυπτοι και το μοναχικό πειραματικό δείγμα νεαρής κουκουναριάς.
Το Δασαρχείο ενέκρινε αίτημα μου για παροχή νέων δασικών δενδριλίων, χωρίς χρέωση. Το φυτώριο του Δασαρχείου Χανίων μου χορήγησε διακόσια (200) περίπου δενδρίλια με βάση ένα κατάλογο μου που είχε προ-εγκρίνει το Δασαρχείο Ρεθύμνου. Τον Μάρτιο του 2000 φυτεύσαμε αυτά τα δεύτερα δενδρίλια.  Το Δασαρχείο Ρεθύμνου δεν επέμεινε για φύτευση καρυδιάς στην φάση αυτή. Αν και αρκετές καρυδιές από όσες είχαμε φυτεύσει το 1995 είχαν επιβιώσει παρά την  πυρκαϊά επί  πέντε χρόνια είχαν σημειώσει σχεδόν μηδενική ανάπτυξη. Η καρυδιά απαιτεί πολύ νερό για την άρδευσή της.  Πρόσφορες περιοχές στην Ελλάδα για ανάπτυξη και καρποφορία καρυδιάς υπάρχουν ενδεικτικά στο Πήλιο, στη Βόρεια Εύβοια και σε παρόχθιες ζώνες στην Αρκαδία αλλά και στην Κρήτη.

5. ΤΟ ΕΤΟΣ 2015 ΟΛΟΚΛΗΡΩΘΗΚΕ ΤΟ ΕΙΚΟΣΑΕΤΕΣ ΔΑΣΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ.

Είχα την εμπειρία της καταστροφικής πυρκαιάς του Νοεμβρίου του έτους 1999. Αμέσως μετά μέσα στον ίδιο χειμώνα, όπως ανωτέρω σημειώνεται, σχηματίσαμε ένα νέο συνεργείο και προχωρήσαμε σε νέα δενδροφύτευση και οργάνωση νέου δικτύου αρδεύσεως. Αυτή την φορά είμαστε και καλύτερα προετοιμασμένοι και σε ετοιμότητα για την απειλή είτε ξηρασίας είτε πυρκαϊάς. Συνεχίσαμε τα ποτίσματα για ακόμη πέντε χρόνια και μετά τα διακόψαμε.  Το όλο εγχείρημα του ποτίσματος ήταν απαιτητικό σε χρήμα και χρόνο αλλά κυρίως, και το σημαντικότερο, όλα τα δένδρα είχαν προσαρμοστεί στον ξερικό και θερμό περιβάλλοντα χώρο τους. Οι ρίζες τους είχαν αναπτυχθεί σε επαρκές βάθος και είχαν αυτόνομη πρόσβαση σε υγρασία του υπεδάφους τους ξερικούς θερινούς μήνες. Εξελίχθηκαν σε δένδρα ανθεκτικά στην ξηρασία. Κάθε χρονιά και πρίν και μετά την διακοπή του ποτίσματος μέχρι και σήμερα φροντίζουμε όμως ώστε ο αγρός με την δασική φυτεία να οργώνεται και καθαρίζεται πλήρως από τα ενδημικά χόρτα και θάμνους, που διαφορετικά θα ξεραίνονταν το καλοκαίρι και θα αποτελούσαν πρόσφορη ύλη για την μετάδοση πυρκαϊάς από γειτονικούς θαμνώδεις ακκαλιέργητους αγρούς, που κυριαρχούν στην περιοχή. Δεν επιχειρήσαμε φύτευση δείγματος ωραίας κουκουναριάς, καθώς το πιλοτικό δείγμα της προηγηθείσας φύτευσης αυτού του είδους του δένδρου είχε αποδειχθεί εξαιρετικά ευάλωτο στην πυρκαϊά.
Το καλοκαίρι του 2015, το Δασαρχείο Ρεθύμνου, έχοντας στη διάρκεια των είκοσι ετών ελέγχξει με επιτόπιες επισκέψεις την συμμόρφωση της καλλιέργειας με τους όρους του προγράμματος, αναγνώρισε την λήξη ισχύος του προγράμματος για τον ανωτέρω αγρό. Με αποδέσμευσαν από τους όρους του προγράμματος και θα μπορούσα να προχωρήσω σε υλοτόμηση ή άλλη αξιοποίηση του αγρού.

6. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΑΕΤΟΥΣ ΔΑΣΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ.

Ο κανονισμός ΕΟΚ 2080/92 της 30^ης Ιουνίου 1992 έαυσε να ισχύει τον Ιούλιο του 1999. Έκτοτε δεν υπήρξε δυνατότητα για κοινοτική χρηματοδότηση τέτοιων δασικών εγχειρημάτων. Δεν είναι εφικτό στα πλαίσια αυτού του μικρού άρθρου να επιχειρήσει κάποιος αποτίμηση των επιδράσεων που είχε στην Κρήτη, στην Ελλάδα ή στην όλη ζώνη των χωρών της ΕΕ το ανωτέρω κοινοτικό πρόγραμμα του 1992.

Μπορώ όμως να αναφερθώ στην δική μου εμπειρία. Το κοινοτικό αυτό πρόγραμμα με ενθάρρυνε και ενίσχυσε ώστε σε συνεργασία με το Δασαρχείο Ρεθύμνου και τοπικούς αγρότες να ξεκινήσω ένα πρόγραμμα δασώσεως γεωργικής εκτάσεως, να το συντηρήσω και να το διατηρήσω, παρά τις αντιξοότητες, για είκοσι (20) και πλέον χρόνια.
Διαχρονικά η κοινοτική χρηματοδότηση δεν εκάλυπτε όλες τις δαπάνες μου, ιδιαίτερα γιατί δεν ήμουν αγρότης ώστε να αξιοποιήσω ίδιες εργατοημέρες και αγροτικούς πόρους. Το ποσό ενίσχυσης από το πρόγραμμα για την δαπάνη της αρχικής δασώσεως ήταν ένα ποσό (σε δραχμές) περίπου 2300 Ευρώ και μετέπειτα ένα ετήσιο ποσό περίπου 300 Ευρώ. Η καταβολή αυτών των ενισχύσεων συνήθως γινόταν με σημαντική καθυστέρηση. Τα χρήματα που δαπανήθηκαν για την έναρξη, συντήρηση και ομαλή συνέχιση της δασικής αυτής μονάδας ήσαν πάντα περισσότερα από αυτά της αντίστοιχης ενισχύσεως. Ωστόσο, η μονάδα αυτή συνεισέφερε σε μία απασχόληση μικρού αριθμού αγροτών από την τοπική κοινωνία. Συνεισέφερε στην δημιουργία μίας μικρής δασικής έκτασης σε μία περιοχή που παρόμοιες λοφοπλαγιές είναι κυρίως σε εγκατάλειψη, άγονες με θάμνους και χόρτα, που στην περίοδο ξηρασίας αποτελούν πρόσφορη ύλη για έναρξη και μετάδοση πυρκαϊάς, και ανεξέλεγκτοι βοσκότοποι.  Στην ορεινή περιοχή του Αμαρίου η ανωτέρω δάσωση ήταν ίσως χρονικά η πρώτη που εντάχθηκε στο ανωτέρω κοινοτικό πρόγραμμα και άλλες ακολούθησαν.

Εκ των υστέρων, αν είχα την ευκαιρία να επιχειρήσω ένα όμοιο δασικό εγχείρημα εκ νέου θα άλλαζα μάλλον το σύνθεση των δένδρων που θα επέλεγα για φύτευση. Θα περιόριζα τα κυπαρίσια και τους ευκάλυπτους στα όρια της υπό αναδάσωση εκτάσεως ενώ θα επέλεγα αποκλειστικά πλατύφυλλα δένδρα (χαρουπιές, βελανιδιές, πρίνους) για τον κύριο χώρο της δασικής φυτεύσεως. Αυτό θα βοηθούσε το δάσος να αντέξει καλύτερα τόσο στην ξηρασία όσο και στην απειλή της πυρκαϊάς. Βέβαια, τα πλατύφυλλα δένδρα αργούν πολύ να δείξουν ανάπτυξη και να δώσουν μία εμφανή δασική παρουσία.
Τον γεωργικό αυτόν αγρό εξακολουθώ να τον διατηρώ ως μία καλλιεργούμενη δασική έκταση. Η κύρια φροντίδα μου κάθε χρονιά στο τέλος του χειμώνα είναι να ανανεώνεται η καλλιέργεια της γής ώστε να καθαρίζεται από κάθε είδους χόρτα και θάμνους και να μεγιστοποιείται η απορρόφηση της όποιας βροχόπτωσης. Ο κίνδυνος πυρκαϊάς παραμένει υψηλός και για την συγκεκριμένη μονάδα και για την όλη περιοχή. Η εγκατάλειψη των αγρών επί δεκαετίες σε συνδιασμό με τις τάσεις ξηρασίας και του ισχυρούςς ανέμους που επικρατούν στην όλη περιοχή του Αμαρίου δεν επιτρέπουν εφησυχασμό.  Στο μέτρο του εφικτού όμως, η πρόθεση μας είναι να διατηρήσουμε τον δασικό χαρακτήρα του αγρού αυτού ως πρότυπο για παρόμοια εγχειρήματα  στην τοπική κοινωνία είτε από ιδιώτες είτε από την Δημοτική (λ.χ. στο λοφίσκο Κεφάλι στην βόρεια είσοδο του Πετροχωρίου) η Εκλησιαστική Αρχή (λ.χ. στον προαύλιο χώρο του Αι Γιώργη, νότια του Πετροχωρίου) ενώ πηγή έμπνευσης για το ανωτέρω εγχείρημα ήταν και η ευρύτερα ορατή και τοπικά γνωστή  δασοκάλυψη του Κοκωνά στης Γιους (Ηούς) τον Κάμπο, στο Γερακάρι του Αμαρίου.

Εδιμβούργο, Δεκέμβριος 2017.

Στέλιος Δεβεράκης, Δικηγόρος Αθηνών.