Μια εικόνα με εντυπωσίαζε από τα παιδικά μου χρόνια: κοιτάζοντας από την αυλή του σπιτιού μας δυτικά, ένα σπίτι που διαγράφεται στον ορίζοντα με φόντο το μακρινό βουνό, μου φάνταζε σαν παραμυθένιος πύργος. Με εντυπωσίαζε ο συμπαγής του ψηλόκορμος όγκος και ο ογκώδης πεσσός που όρίζει ένα στεγασμένο εξώστη. Όταν το 1962 τελειώνοντας τη σχολή γραφικών τεχνών επέστρεψα στις Κουρούτες με φωτογραφική μηχανή, ήταν από τα πρώτα αντικείμενα που αποτύπωσα, και κοντά σε αυτό την γειτονιά του χωριού που λέγεται Λιγιά
Μέχρι τότε τα κτίσματα διατηρούσαν σε σημαντικό βαθμό την ιστορική τους υπόσταση και μορφή. Ραγδαίες μεταβολές που επισυμβαίνουν τα επόμενα χρόνια αλλάζουν ριζικά τον χαρακτήρα του οικισμού . Το συγκεκριμένο σπίτι παρά τις μεταβολές που έχει υποστεί διατηρεί ακόμα τα βασικά του χαρακτηριστικά.
1962
2003
Αργότερα ως αρχιτέκτονας εκτίμησα το ουσιαστικό περιεχόμενο αυτού του σπιτιού θεωρώντας το στο σύνολο της ιστορικής τοπικότητας όπως και άλλες κατασκευές του αγροτικού βίου στον τόπο μας.
Σχετικά πρόσφατα πληροφορήθηκα ότι το σπίτι αυτό ανήκε σε ένα θρυλικό πρόσωπο του χωριού, τον Στεφανομανώλη. Αυτό νομίζω του προσδίδει μια πρόσθετη σημαντική σημασία.
Ο Στεφανομανώλης από προφορικές ομολογίες αλλά και γραπτά κείμενα συνδέεται ως μαχητής άμεσα με τους αγώνες της ανεξαρτησίας, στην Κρήτη αλλά και στην άλλη Ελλάδα. Ο ίδιος και οι γιοί του έλαβαν μέρος σε πολλές μάχες. Σε μια από αυτές στο Βροντίσι σκοτώθηκε ο γιός του Νικολής ονομαστός για το αρειμάνιο μουστάκι του. Λέγεται πως οι Τούρκοι του απέκοψαν το επάνω χείλος για να πάρουν ως τρόπαιο το μουστάκι . Λέγεται ακόμα πως οι Γενίτσαροι της περιοχής- της Αμπαδιάς- που ήταν οι σκληρότεροι της Κρήτης, εκδικούμενοι για τους αγώνες της οικογένειας, απήγαγαν την σύζυγο του και ένα μικρό παιδί. Η γυναίκα σε μια κατάλληλη στιγμή ξέφυγε από τους δεσμώτες της και έπεσε με το παιδί της σε ένα πηγάδι για να γλυτώσει αυτή και το παιδί της από τον εξανδραποδισμό.
Ας επανέλθουμε όμως στο θέμα αυτού του κειμένου που αφορά στην αξιολόγηση του σπιτιού που είναι από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης και διατηρεί πολλά από τα βασικά οργανωτικά και δομικά χαρακτηριστικά του.
Η κατανόηση των μορφών και των αντικειμένων που μας εντυπωσιάζουν, επιβάλει την ερμηνεία τους και απαιτεί την αναγωγή στον χρόνο της δημιουργίας τους , στον τρόπο ζωής, τις συνθήκες, κοινωνικές- οικονομικές , στα ισχύοντα υλικοτεχνικά δεδομένα.
Το σπίτι είναι κτισμένο στη νότια παρειά του λόφου Κεφάλι. Προσαρμοσμένο στις κλήσεις του εδάφους αναπτύσσεται σε δύο κύρια επίπεδα . Οι χώροι της κύριας κατοικίας που οργανώνεται στο άνω επίπεδο έχουν και αυτοί μικρές διαφορές στάθμης προσαρμοζόμενοι στη μορφή του εδάφους..
Το σύνολο οργανώνεται ως ένα κλειστό σύστημα αμυντικού χαρακτήρα, μέσα στο οποίο συνυπάρχουν προστατευμένα, άνθρωποι, ζώα και προϊόντα. Η περίοδος που δημιουργήθηκαν αυτά τα σπίτια – τουρκοκρατία αλλά και επόμενα ταραγμένα και αβέβαια χρόνια – ερμηνεύουν αυτή την οργάνωση.
Το κύριο οργανωτικό στοιχείο είναι η αυλή, ανοιχτή και στεγασμένη γύρω από την οποία διατάσσονται οι λειτουργικοί χώροι. Η προσπέλαση στην αυλή γίνεται από αυλόπορτα που κλείνει με συμπαγή θυρόφυλλα μέσω στεγασμένου χώρου που οδηγεί στο πρώτο επίπεδο στους στάβλους και το φουρνόσπιτο που δεν υπάρχει σήμερα.
Ανάλογη είσοδο που διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση , αν και πολλά στοιχεία του καταρρέουν, έχει το σπίτι του Κατσουγκρογιάννη. Υπόστεγη είσοδο που σε αυτή ήταν ενταγμένο και ρακιδιό είχε το σπίτι του Κωσταδιό που δυστυχώς έχει αλλοιωθεί δραματικά. Προστατευμένη αυλή διαθέτουν και μέχρι σήμερα πολλά νοικοκυριά στο χωριό.
Πρέπει τονίσουμε τη σημασία της αυλής, ως ιδιωτικού υπαίθριου χώρου γιατί αυτό είναι ένα στοιχείο διαχρονικής αξίας για την οργάνωση ενός κτηρίου και ιδιαίτερα κατοικίας, που ισχύει πάντα, ειδικά στον τόπο μας .
Στην αυλή του Στφανομανώλη γίνεται σταδιακά ανοδική μετάβαση στο επάνω επίπεδο σε υπόστεγη αυλή απ΄όπου οδηγούμαστε στους κύριους χώρους. Μεταξύ της ανοικτής αυλής και της υπόστεγης υπήρχε διαχωριστικός τοίχος με καμάρα όπου στηρίζονταν οι δοκοί του δώματος , βλέπε Φ2.Φ3 Κατεδαφίστηκε την δεκαετία του1960 όταν το χωμάτινο δώμα αντικαταστάθηκε από πλάκα σκυροδέματος.
Οι κύριοι χώροι της κατοικίας ακολουθούν μια κλασική διάταξη σε σχήμα Γ που ορίζει και προστατεύει τον υπαίθριο χώρο- την αυλή- από βορά και δύση. Η αρχετυπική αυτή διάταξη εφαρμόζεται στην τοπική αγροτική αρχιτεκτονική με μικρές παραλλαγές μέχρι σήμερα.
Το δυτικό τμήμα, ένα επίμηκες παραλληλόγραμμο, περιλαμβάνει τον οντά – δωμάτιο υποδοχής- και τον κοιτώνα. Το χώρισμα μεταξύ οντά και κοιτώνα εδώ, είναι από κανονικό τοίχο και οι δύο χώροι επικοινωνούν με χαμηλό πορτάκι. Στις περισσότερες περιπτώσεις το χώρισμα αυτό ήταν ξύλινο ο « μπουλμές» που δεν φτάνει μέχρι το ταβάνι. Ο οντάς έχει πάντα ανεξάρτητη είσοδο ενώ το υπνοδωμάτιο συνήθως όπως και εδώ, επικοινωνεί εσωτερικά με τους καθημερινούς χώρους.
Το βόρειο τμήμα περιλαμβάνει καθημερινούς χώρους και αποθήκες. Μια ιδιαιτερότητα αυτού του σπιτιού που δεν απαντάται σε άλλα σπίτια αυτής της περιόδου αλλά και μεταγενέστερα, είναι ότι η πρόσβαση στην κουζίνα που αποτελεί και το καθημερινό δωμάτιο δεν γίνεται άμεσα από το ύπαιθρο αλλά παρεμβάλλεται ενδιάμεσος χώρος εισόδου, που οδηγεί και στους κοιτώνες. Η κουζίνα και η αποθήκη (μαγατζές) είναι σε δεύτερη σειρά χώρων και δεν έχουν επαφή με το ύπαιθρο μια και περιβάλλονται από όμορες κατοικίες, γι΄αυτό φωτίζονται και αερίζονται από άνοιγμα της οροφής, τον «ανηφορά». Στον πυκνοδομημένο ιστό του παλιού οικισμού αυτό συνέβαινε πολύ συχνά. Ο ανηφοράς ήταν απλή κατασκευή από μισό πιθάρι. Ένα στρογγυλό ξύλινο καπάκι και μια βέργα ως λαβή προσαρμοσμένη κοντά στην περιφέρεια επέτρεπαν με απλή κίνηση περιστροφής το κλείσιμο του ανηφορά. Η αποθήκη, για λόγους ασφάλειας, είναι πάντα στο βάθος του σπιτιού σε άμεση σχέση με την κουζίνα και η προσπέλαση γίνεται μόνο μέσω αυτής.
Σχηματική κάτοψη των δύο επιπέδων
Η περιγραφή των χώρων, των σχέσεων τους και της διαμόρφωσης τους, μας βοηθά να κατανοήσουμε τις συνθήκες και τον τρόπο διαβίωσης.
Η παρατήρηση των δομικών στοιχείων κυρίως αυτών που δεν έχουν υποστεί ολοκληρωτική αλλοίωση, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη διαδικασία υλοποίησης, να αντιληφθούμε τις τεχνικές γνώσεις και τα διαθέσιμα μέσα. Αυτές οι παρατηρήσεις τεκμηριώνονται και από την σύγκριση με στοιχεία σε σπίτια της ίδιας περιόδου στις παλιές γειτονιές του χωριού που αντιστέκονται στην ολοκληρωτική φθορά
Στο βόρειο ανατολικό όριο ενταγμένο σε ένα σύνολο υπήρχε μέχρι τον Μαιο του 2018 ένα σπίτι με ανεξάρτητη είσοδο , το σπίτι του Νερατζόκωστα , που φαίνεται πως ανήκε στην οικογένεια του Στεφανομανώλη. Ιδιομορφία του αποτελούσε ο χώρος της κουζίνας που περιελάμβανε και το χώρο του ύπνου σε υπερυψωμένη θέση «σοφά». Γνωστός τύπος που δεν σώζεται πλέον.
Στα ορεινά απομακρυσμένα από αστικά κέντρα χωριά όπως οι Κουρούτες, οι κάθε είδους εξελίξεις και επιρροές, τεχνικές, αισθητικές, πολιτισμικές, είναι ελάχιστες και φθάνουν με σημαντική χρονοκαθυστέρηση για καθαρά αντικειμενικούς λόγους.
Τα αντικείμενα που εξετάζουμε έχουν αναφορά στο απώτατο παρελθόν , στα βάθη των αιώνων και αυτό ισχύει μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα που στη συνέχεια οι επικοινωνίες εξελίσσονται ραγδαία και συμβάλουν στη διαδικασία ομογενοποίησης.
Πήλινο ομοίωμα κατοικίας Μινωικής περιόδου «Μουσείο Ηρακλείου»
Καθοριστικοί παράγοντες που ορίζουν τις διάφορες εκδοχές του κατασκευαστικού αποτελέσματος είναι:
-Η προέλευση των υλικών από το άμεσο περιβάλλον και η χειροποιητική διαδικασία της χρήσης του. Πέτρα που δεν επιδέχεται εύκολη λάξευση, συνδετικό υλικό από χωματολάσπη, ελάχιστο προστατευτικό ασβεστοκονίαμα από ασβεστοκάμινα του άμεσου περιβάλλοντος, ξύλο για τη στέγαση τα δάπεδα και τα κουφώματα από δέντρα της περιοχής, ελιά, μουριά, κυπαρίσσι, λεύκα κ.α. και η αμεσότητα στη χρήση τους με ελάχιστη επεξεργασία.
– Η πρόθεση της άμεσης αντιμετώπιση των αναγκών, με ορθολογικό τρόπο, απαλλαγμένη από προσπάθειες επιδεικτικής προσωπικής προβολής και η ενσυνείδητη ή αντικειμενικά επιβεβλημένη λιτότητα.
Η πρόθεση η φύση των υλικών η με φειδώ χρήση τους, τα σχεδόν πρωτόγονα τεχνικά μέσα, που ορίζουν τη διαδικασία υλοποίησης, οδηγούν στο αποτέλεσμα της γοητευτικής απλότητας και της συγκινησιακής αδρότητας.
Σήμερα, το ζήτημα που προκύπτει άμεσα και επιτακτικά είναι η μεταχείριση αυτών των οιονεί μνημείων, με την αμεσότητα της αφηγηματικής τους δύναμης και την ιερότητα που τους προσδίδει η ταύτιση τους με τη ζωή των προγόνων μας .
Η αντιμετώπιση που τους επιφυλάσσεται σήμερα παρουσιάζει τις εξής εκδοχές :
-Πλήρης εγκατάλειψη, σταδιακή ερήμωση και κατάρρευση. Θετικό σε αυτή την περίπτωση είναι το γεγονός πως ότι διασώζεται έστω και ως σπάραγμα, είναι αυθεντικό.
-Επανάχρηση, αλλά με πλήρη αλλοίωση των ιστορικών δομικών και αισθητικών χαρακτηριστικών.
– Κατεδάφιση και ανέγερση νέων κατασκευών με πρότυπα είτε αστικής προέλευσης, είτε με χρήση μιας παρεξηγημένης και φαλκιδευμένης παραδοσιακότητας όπως συχνά συμβαίνει και κατά την επανάχρηση. Επισημαίνω εκείνη της ανεπίχριστης λιθοδομής που έχει πάρει διαστάσεις καθολοκότητας αν και δεν υπήρξε ποτέ σε αυτή τη μορφή στον τόπο, αλλά και άλλες «πιασάρικες» φόρμες όπως οι τοξωτές κατασκευές.
Στις Κουρούτες υπάρχουν σπίτια που διατηρούν με λιγότερες ή περισσότερες αλλοιώσεις τα κύρια χαρακτηριστικά τους στοιχεία, που μπορούν να αναταχθούν και να διατηρηθούν, αρκεί να αντιμετωπισθούν με τον σωστό επιστημονικό και εξειδικευμένο τρόπο. Δεν είναι παλάτια δεν έχουν εντυπωσιακά ανάγλυφα και οικόσημα, είναι όμως γνήσια και αντιπροσωπευτικά δείγματα αγροτικών κατασκευών όπως εύρισκαν απαράλλακτα εφαρμογή στον τόπο μας από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Η απώλεια αυτών των πολύτιμων και μοναδικών τεκμηρίων, σύντομα θα είναι οριστική και αμετάκλητη. Αυτό το γεγονός προφανώς ορίζει και την πολυτιμότητα τους.
Η δημοσίευση αυτή στοχεύει στην ευαισθητοποίηση: ατόμων με την έννοια της ηθικής στάσης, φορέων διοικητικών, συλλόγων επιστημονικών, πολιτιστικών κ.λ.π. με την έννοια του καθήκοντος. Θα συμβεί ;
Αντώνης Νουκάκης
Η στεγασμένη αυλή, η είσοδος στον οντά
Η οροφή στον οντά. Μισοδόκια, ντόγιες, σκίζες, όπως σώζονται σε καλή κατάσταση.
Η χαμηλή πόρτα προς τον κοιτώνα
Η είσοδος στους καθημερινούς χώρους με μισό πανοπόρτι.
Η είσοδος της κουζίνας με μισό πανοπόρτι. Το θυρόφυλλο αυτό ανήκε αρχικά στην εξόπορτα της εισόδου των κύριων χώρων
Η κουζίνα όπως είναι σήμερα
Η οροφή της αποθήκης «μαγατζές» με τον ανηφορά
.
Ο πέτρινος τοίχος και η λεπτομέρεια μιας κάσας από λιόξυλο όπως σώζονται αναλλοίωτα μετά από 130 ( κατά εκτίμηση ) χρόνια στο κατώι του Καπελωνομιχάλη.
Η εξωτερική επιφάνεια μιας λιθοδομής στην κάτω ρούγα ενδεικτική του πραγματικού τοπικού ιδιώματος.
