Αποσπασματικές συμβολαιογραφικές πράξεις 1301 – 1642 που αφορούν στις Κουρούτες – Το όνομα του παλαιότερου γνωστού μέχρι σήμερα κατοίκου Κουρουτών (1338) – Τα προυκιά μιας Κουρουθιανής νύφης του 1612 – Οι Κουρουθιανοί του 1671
Του Μιχάλη Γ. Βοσκάκη
Αρκετοί από τους σημερινούς κατοίκους της υπαίθρου της Κρήτης που προσπαθούν να καταχωρήσουν την ακίνητη περιουσία τους στο Ελληνικό Κτηματολόγιο και συναντούν δυσκολίες, επειδή οι περισσότεροι δεν διαθέτουν τίτλους ιδιοκτησίας αλλά κληρονόμησαν την περιουσία αυτή από τους γονείς τους, «δια λόγου», ίσως δεν γνωρίζουν ότι ακόμη και 700 χρόνια πριν, επί Βενετοκρατίας, στις πόλεις, κυρίως, αλλά και στην ύπαιθρο, υπήρχαν συμβολαιογράφοι -νοτάριοι λεγόταν τότε- που έκαναν επίσημες καταγραφές όχι μόνο των αγοραπωλησιών ακινήτων αλλά και άλλες δικαιοπραξίες που απαιτούσαν συμβολαιογραφικό τύπο, μεταξύ των οποίων καταγραφές σχετικές με διαθήκες, προικοσύμφωνα, δανεισμούς και ενοικιάσεις. Όσον αφορά στο Ρέθυμνο, από τα διασωθέντα στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας κατάστιχα νοταρίων της Κρήτης (300 συνολικά), μόνο 7 έχουν συνταχθεί από νοτάριους με έδρα το διαμέρισμα του Ρεθύμνου, και αυτό γιατί τα υπόλοιπα καταστράφηκαν κυρίως λόγω της πτώσης της πόλης του Ρεθύμνου στους Τούρκους, το 1646. Από τα 7 αυτά κατάστιχα, τα 5 έχουν δημοσιευτεί με επιμέλεια του Δρ. Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννη Μ. Γρυντάκη, το ένα έχει δημοσιευτεί με επιμέλεια των Ολλανδών πανεπιστημιακών καθηγητών Wim Bakker – Arnold Van Gemert , ενώ ένα ακόμη παραμένει αδημοσίευτο, επειδή έχει φθαρεί αρκετά και η γραφή είναι πολύ δυσανάγνωστη.
Παρακάτω αναφέρω τις εγγραφές που έχω καταφέρει να εντοπίσω σε μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας, οι οποίες αφορούν σε συμβόλαια που έχουν σχέση με
το χωριό Κουρούτες. Πρόκειται για 10 συμβόλαια συνολικά, με χρονικό εύρος σύνταξής τους από το 1301 έως το 1642. Από τα συμβόλαια αυτά, τα 8 μπόρεσα να διαβάσω ολόκληρα από τις δημοσιεύσεις των Wim Bakker – Arnold Van Gemert και Γιάννη Μ. Γρυντάκη, ενώ για τα υπόλοιπα δυο αναφέρονται κάποια στοιχεία σε δημοσιεύσεις του Δρ. Χαράλαμπου Γάσπαρη, Διευθυντή Ερευνών, Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών), ενώ και ο ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου Δημήτρης Τσουγκαράκης αναφέρει το συμβόλαιο του Brixano, αντιστοιχώντας την ονομασία Coruces που αναφέρεται σε αυτό με το χωριό Κουρούτες (βλ. την υπ’ αριθ. 7 εγγραφή της “Βιβλιογραφίας”). Τα συμβόλαια συντάχθηκαν στις Κουρούτες ή το Μοναστηράκι Αμαρίου, από τον νοτάριο Μοναστηρακίου Μανόλη Βαρούχα (7), στο Ρέθυμνο από τον νοτάριο Ρεθύμνου Ανδρέα Καλλέργη (1), ενώ τα υπόλοιπα (2) θα πρέπει να συντάχθηκαν στον Χάνδακα, αφού οι νοτάριοι Benvenudo De Brixano και Francesco da Croce που τα συνέταξαν ήταν νοτάριοι Χάνδακα. Του μεν πρώτου το κατάστιχο συντάχθηκε τα έτη 1301-1302 -το συμβόλαιο όπου αναφέρονται για πρώτη φορά οι Κουρούτες (ως Coruces) συντάχθηκε το 1301- του δε δεύτερου το συμβόλαιο, που το αναφέρει και αυτό ο Χ. Γάσπαρης, συντάχθηκε το 1338. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει αναφορά στις “Κουρούνες της τούρμας Καλαμώνος”, ονομασία που και ο Χ. Γάσπαρης θεωρεί ότι πιθανότατα αντιστοιχεί στο χωριό Κουρούτες. (βλ. την υπ’ αριθ. 3 εγγραφή της “Βιβλιογραφίας”).
Ακολουθούν ορισμένες πληροφορίες, με χρονική σειρά σύνταξης καθενός από τα συμβόλαια αυτά, οι οποίες, επειδή είναι δύσκολο να αναφερθεί εδώ αναλυτικά το αντικείμενό τους, επικεντρώνονται στα ονόματα -διατηρείται η ορθογραφία των ονομάτων όπως μεταγράφονται στα συμβόλαια από τις πηγές- Κουρουθιανών εκείνης της εκτεταμένης χρονικής περιόδου των 3,5 περίπου αιώνων που μεσολάβησαν μεταξύ του πρώτου χρονικά συμβολαίου που αναφέρεται εδώ (1301) και του τελευταίου (1642) που συντάχθηκε 4 μόλις χρόνια πριν την πτώση της πόλης του Ρεθύμνου στους Τούρκους. Για περισσότερες λεπτομέρειες θα πρέπει να ανατρέξει κάθε ενδιαφερόμενος στις πηγές που αναφέρω στο τέλος του κειμένου:
1. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1301
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Χάνδακας
Συντάκτης νοτάριος: Benvenuto de Brixano
Αριθ. συμβολαίου: 466
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Θωμάς Minotto, κάτοικος του Χάνδακα, νοίκιασε στον Γεώργιο Κυριακόπουλο κάτοικο του χωριού Μέρωνας όλη τη γη που κατείχε στο casalinum Coruces (δηλ. στις Κουρούτες) για πέντε χρόνια, την οποία θα καλλιεργούσε με τέσσερα ζευγάρια βόδια.
2. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1338
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Χάνδακας
Συντάκτης νοτάριος: Francesco da Croce
Αρχείο: ASV, Notai di Candia, b.22 (Francesco da Croce), φ.2ν.
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Ιωάννης Μελλισηνός του ποτέ (ποτέ = μακαρίτης) Γεωργίου, κάτοικος του χωριού Κουρούνες της τούρμας Καλαμώνος (πιθανότατα οι Κουρούτες) συμφώνησε να καταβάλει 194 ½ υπέρπυρα (υπέρπυρο = λογιστική μονάδα των Ενετών, συνήθως 1/27 του τσεκινιού. Με την ίδια ονομασία νόμισμα στο Βυζάντιο) για την αγορά 26 κανταριών βοδινών δερμάτων. Από το συμβόλαιο αυτό μαθαίνουμε το όνομα του παλαιότερου γνωστού μέχρι σήμερα κατοίκου των Κουρουτών, Ιωάννη Μελλισηνού, που είναι πολύ πιθανό να προερχόταν από την γνωστή με το επώνυμο αυτό επιφανή Βυζαντινή οικογένεια.
3. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1602
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Μοναστηράκι Αμαρίου
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 134
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Η Ανίτζα Ξενικοπούλα του ποτέ Μανόλι Ξενικού υπολογίζει και παραδίδει προίκα στην κόρη της Ζαμπέτα Νταβερονοπούλα, νόθο τέκνο του ποτέ Τζόρτζι Νταβερώνα. Την προίκα παραλαμβάνει ο σύζυγος της Ζαμπέτας Ιωάννης Καλοσυνάς του ποτέ Στάθι. Στην προίκα περιλαμβάνονται και οι μισές από τις ελιές που η Ανίτζα έχει στην κατοχή της στις Κουρούτες. Τουλάχιστον ο ένας από τους 2 μάρτυρες που είναι παρόντες στη σύνταξη του συμβολαίου, ο οποίος ονομάζεται Κοσταντίς Ατζίδις του ποτέ Μιχελί, πρέπει να ήταν Κουρουθιανός, αφού στο υπ’ αριθ. 465 συμβόλαιο του ίδιου νοταρίου αναφέρεται ως μάρτυρας και ο «Πέτρος Ατζίδις απου τζι Κουρούτες».
4. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1607
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Μοναστηράκι Αμαρίου
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 465
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Ανδρέας Βαρούχας Ξερίτις και ο γιος του Τζανής πουλούν στον Τζανί Βαρούχα Ξερίτι Ζαραχάνι «αποδά και ομπρός […] στάρι δε φέρμον μετριτό πινακια τρία απου τα χοράφια όπου έχου, κρασμένα τζ’ Αμιγδαλολάκους» για 150 υπέρπυρα. Μάρτυρες στη σύνταξη του συμβολαίου ήταν ο Αντόνις Νεότερος (ήταν κάτοικος Μοναστηρακίου) και ο Πέτρος Ατζίδις από τις Κουρούτες (όπως προαναφέρθηκε).
5. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1608 (16/10)
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Κουρούτες (κατοικία Καλής Λιμοπούλας)
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 553
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Τζανής Ποπιόμιλις για λογαριασμό της κόρης του Εργύνας, από το ένα μέρος, και η Καλή Λιμοπούλα για λογαριασμό του γιου της Γιακουμί, από το έτερο μέρος των συμβαλλομένων, συμφωνούν την προίκα που θα δώσει ο Τζανής για το γάμο της Εργύνας με τον Γακουμή, ο οποίος δέχεται την Εργύνα για γυναίκα του, δηλ. 1300 υπέρπυρα, ένα μέρος των οποίων θα προέρχεται από αμπέλι στη Μερζόβενα, ενώ και η Καλή υπόσχεται να βοηθήσει τον γιο της με ακίνητη και κινητή περιουσία. Μάρτυρες στη σύνταξη του συμβολαίου ήταν ο Μιχελίς Καλοτάς και ο Γιακουμής Τρουλινός.
6. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1608 (16/10)
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Κουρούτες (κατοικία Κοσταντί Τρουλινού)
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 554
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Μανόλις Κουζινός και οι αδελφές του Μαρία και Καλί, παιδιά του ποτέ Ιωάννη Διακονόπουλου, για λογαριασμό της αδελφής τους Ζαμπέτας, από το ένα μέρος, και ο Γεώργιος Λίμας, γιός του κυρ-Μανέα, από το έτερο μέρος, συμφωνούν την προίκα που θα δώσει ο Κουζινός και οι αδελφές του για το γάμο της Ζαμπέτας με τον Γεώργιο, ο οποίος δέχεται τη Ζαμπέτα για γυναίκα του, δηλ. υπόσχονται να δώσουν «ό,τι πάρτεν σόχορον έχουσι με κάθα του λογίς δικαίομα, κρασμένω στου Βασιλά, στι καβαλαρία τζ’ Αμπαδίας […] ακόμη τάσου τζι μίαν αγελέαν μαύρι…» Μάρτυρες στη σύνταξη του συμβολαίου ήταν ο Τζανής Πολιομίλις και ο Νικολός Μελισουργός Λεντάκις.
7. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1610
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Μοναστηράκι Αμαρίου
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 675
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Αντώνις Βεργίς, ως ξάδελφος και κληρονόμος της μακαρίτισσας Εργύνας Αρβαζοπούλας παραχωρεί και παραδίδει στον Ιωάννη Καλοσινά του ποτέ Στάθι τις ελιές που η Εργύνα είχε στο χωριό Κουρούτες, στα καταλύματα, στην καβαλαρία της Αμπαδιάς, τις οποίες λένε ότι είχε δώσει «από λόγου» στον Καλοσινά για την ψυχή της και χάριν φιλίας. Μάρτυρες στη σύνταξη του συμβολαίου ήταν ο ευγενής Κρήτης Τζανής Κατερίς και ο Γεώργις Βασιλικόπουλος του ποτέ Ιωάννη.
8. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1612 (5/2)
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Κουρούτες (κατοικία Γεώργι Ρουσότι)
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 753
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Γεώργις Ρουσότις του ποτέ Νικολό, για λογαριασμό της κόρης του κερά-Καλής, από το ένα μέρος, και ο Μανόλις Τρουλινός, για λογαριασμό του γιου του Κοσταντί, από το έτερο μέρος, συμφωνούν την προίκα που θα δώσει ο Γεώργις για τον γάμο της Καλής με τον Κοσταντί, ο οποίος δέχεται την Καλή για γυναίκα του, δηλ. υπόσχεται να δώσει 2000 υπέρπυρα. Στο συμβόλαιο συμφωνείται παράλληλα με τα χρήματα να δοθούν και «πρόβατα μεγάλα δέκα και τρία μιτζά και να του δόσι και τι μουρνέα απόχι στο Λαγκο, στιν απάνο μερέα…». Από την πλευρά του, ο πατέρας του γαμπρού υπόσχεται να βοηθήσει το γιο του με ακίνητη και κινητή περιουσία (“στάμπελλε, οσάν και μόμπελε”), με υποχρέωση του γιου να «γοβερνάρει», δηλαδή να φροντίσει τον πατέρα του στα γεράματα. Μάρτυρες στη σύνταξη του συμβολαίου ήταν ο Γεώργις Λίμας «του ευλαβεστάτου παπα κυρ-Μάρκο» (σημ.: ο παπά Μάρκος Λίμας -ίσως και ο γιος του- ήταν κάτοικος Αγίου Ιωάννη Χλιαρού, Αμαρίου), ο Γεώργις Γεροτογιάνις του ποτέ Νικολό και ο Λεντάκις Μελισουργός από τις Κουρούτες.
9. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1612 (9/2)
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Κουρούτες (κατοικία Γεώργι Ρουσότι)
Συντάκτης νοτάριος: Μανόλης Βαρούχας
Αριθ. συμβολαίου: 754
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Τέσσερις μέρες μετά τη σύνταξη του παραπάνω συμβολαίου, με αριθ. 753, και πάλι στο σπίτι του Γεώργι Ρουσότι, πατέρα της νύφης, ο Γεώργις, ενώπιον των μαρτύρων, ευλαβέστατων παπάδων, όπως αναφέρονται, Μάρκου Λίμα και Ιάκωβου Αρκωλέου, παραδίδει τα προυκιά στον γαμπρό του Κοσταντί Τρουλινό, ο οποίος τα παραλαμβάνει για λογαριασμό «τζι κερά-Καλής, τζι γυναίκας του». Η διατύπωση αυτή πιθανότατα σημαίνει ότι στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από τις 5 έως τις 9/2/1612, τελέστηκε στις Κουρούτες ο γάμος του Κοσταντί Τρουλινού και της Καλής Ρουσότι. Στιμαδόροι (δηλ. εκτιμητές) για τα αντικείμενα που παραδίδονται ορίζονται: ο ευλαβέστατος παπάς Χριστόδουλος Κομπίτζις και ο ίδιος ο νοτάριος Μανόλης Βαρούχας. Θεωρώ ότι έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η περιγραφή των προυκιών της Κουρουθιανής νύφης εκείνης της εποχής, 400 και πλέον χρόνια πριν την εποχή μας και την παραθέτω παρακάτω, παραλείποντας την εκτιμώμενη χρηματική αξία τους και την ποσότητά τους και με τις επισημάνσεις ότι: α) κάποια -ελάχιστα- ψηφία του πρωτότυπου συμβολαίου που παραλήφθηκαν από τον Βαρούχα έχουν συμπληρωθεί από τους επιμελητές της έκδοσης του Πρωτοκόλλου, ώστε αυτό να μπορεί να αναγνωστεί απρόσκοπτα, β) ερμηνεία λέξεων: λαβοράδο = κεντημένο, ψίδι = μαξιλαροθήκη, καμιζότο = πουκαμίσα, ροκέτο = καθημερινή φούστα, μπόλια = κάλυμμα κεφαλής, γ) η ορθογραφία του Μανόλη Βαρούχα διατηρείται και στην περίπτωση αυτή.
Τα προυκιά λοιπόν της νύφης ήταν:
«στρομάτζο […] πάπλομα ένα λαβοράδο[…] σεντόνια […] προσκεφαλάδια με τα ψίδια […] φουστάνια […] ποκάμισα […] καμιζότο κόκινο τριμένω […] ροκέτο μεταξοτό […] ταυλομαντιλα […] πετζέτες […] λουτρομπόλλια λαβοράδα […] μπόλλιες μεταξοτές […] μπόλλιες λινές […] κούπαν αργιρίν της βούλας και πιρούνια αργιρά […] στολισι ντοντινια […]».
10. Έτος σύνταξης συμβολαίου: 1642
Τόπος σύνταξης συμβολαίου: Ρέθυμνο
Συντάκτης νοτάριος: Ανδρέας Καλλέργης
Αριθ. συμβολαίου: 236
Το συμβόλαιο συνοπτικά: Ο Γιώργης Τρουλινός, δάσκαλος, γιος του μακαρίτη παπά Ιάκωβου από το χωριό Κουρούτες, ως πληρεξούσιος της μητέρας του Εργίνας Βλαστού, χήρας του παπά Ιάκωβου Τρουλινού, πουλά στον ευγενή Τζουάννε Βαρούχα , διδάκτορα, το ετήσιο έσοδο 12 μίστατων μούστου (μίστατο = δοχείο μέτρησης κρασιού χωρητικότητας 9-12 οκάδων. 1 οκά = 1282 γραμ.), από το αμπέλι που κρατά ο αδελφός της Δράκος Βλαστός, λεγόμενος Καπαδόκης, για 300 υπέρπυρα. Οι δυο μάρτυρες της δικαιοπραξίας αναφέρεται ότι ήταν από την πόλη του Ρεθύμνου.
Ενδεχομένως, υπάρχουν και άλλες αναφορές για τις Κουρούτες, πιθανόν στα κατάστιχα νοταρίων που δραστηριοποιήθηκαν στο διαμέρισμα του Ηρακλείου
στους οποίους ανήκει η συντριπτική πλειοψηφία των κατάστιχων που διασώθηκαν. Πιστεύω ότι εν καιρώ θα μάθουμε και νέες σχετικές πληροφορίες.
Μια ακόμη σημαντική πληροφορία, την οποία παίρνουμε από το πρωτόκολλο του Μανόλη Βαρούχα είναι ότι ανάμεσα στους συμβαλλομένους συναντάμαι και επώνυμα όπως Καρδάμης, Κουρτεσές και Καλοτάς που σε μεγάλο βαθμό εξηγούν πως δημιουργήθηκαν τα τοπωνύμια «στου Καρδάμη» και «στου Κουρτέση» των Κουρουτών και «στου Καλοτά» του Φουρφουρά.
Μετά την παρέλευση της Βενετοκρατίας, 25 χρόνια μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους, δηλαδή το 1671, συντάχθηκε το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου. Στο Κτηματολόγιο αυτό εμφανίζονται 25 εγγραφές για τις Κουρούτες, από τις οποίες οι 17 αφορούν σε άνδρες και οι 8 σε γυναίκες. Μεταξύ των κατοίκων που καταγράφονται με ακίνητη περιουσία είναι και 2 μουσουλμάνοι. Η βασική οικογένεια των Κουρουτών εκείνη την εποχή θα πρέπει να ήταν οι Τρουλινοί (καταγράφονται με το επώνυμο Turlino), που περιλαμβάνονται στη λίστα με 3 εγγραφές. Άλλωστε, όπως προκύπτει από το Πρωτόκολλο του Βαρούχα, Τρουλινοί υπήρχαν τον 17ο αιώνα όχι μόνο στις Κουρούτες αλλά και σε άλλα χωριά του Αμαρίου (Βολιώνες, Λαμπιώτες και Φουρφουρά). Στη λίστα δεν περιλαμβάνεται το επώνυμο καμίας από τις σημερινές οικογένειες των Κουρουτών. Το επώνυμο Ρουσώτης (με όμικρον στο Πρωτόκολλο του Βαρούχα), που εμφανίζεται στα συμβόλαια του 1612, εξακολουθεί να υπάρχει, ενώ άλλα επώνυμα που αναφέρονται είναι: Σιλιγάρδος, Βατάτσης, Προβατής, Φράγκος, Σαμοπούλα, Ρουβοπούλα κ.ά. Από βαπτιστικά ονόματα ανδρών, συναντώνται περισσότερο τα ονόματα Γιάννης (5 εγγραφές) και Γιώργης (3 εγγραφές), ενώ για τις γυναίκες έχουμε 2 εγγραφές με το όνομα Καλή και 2 εγγραφές με παραλλαγές του ονόματος Μαρία (Μαρέτα και Μαρούσα).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ
1.Wim Bakker – Arnold Van Gemert, «Μανόλης Βαρούχας: Νοταριακές Πράξεις –Μοναστηράκι Αμαρίου (1597 -1613)», έκδοση Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 1987, σσ. 148, 423, 491-492, 586, 653-654.
2.Χαράλαμπος Γάσπαρης, «Η Τούρμα Απάνω Συβρίτου στα μεσαιωνικά χρόνια», Πρακτικά του συνεδρίου «Η Επαρχία Αμαρίου από την αρχαιότητα έως σήμερα», Αθήνα 2014, τόμ. Α’, Επιμέλεια: Στέργιος Μιχ. Μανουράς, σσ. 416 (σημ. αριθ.30) και 421.
3.Χαράλαμπος Γάσπαρης, «Οικονομικές δραστηριότητες στο διαμέρισμα Ρεθύμνου τον 14ο αιώνα», κρητολογικά γράμματα, περιοδική έκδοση Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου(Ι.Λ.Ε.Ρ.), Ρέθυμνο 1995, τεύχος 11, σ. 59.
4.Γιάννης Μ. Γρυντάκης, «Τζώρτζης Πάντιμος: Ένας διαφορετικός Νοτάριος – Πρωτόκολλο 1613-1642)», έκδοση Ι.Λ.Ε.Ρ., Ρέθυμνο 211, σ. 11-13.
5.Γιάννης Μ. Γρυντάκης, «Το Πρωτόκολλο του Νοτάριου Ανδρέα Καλλέργη – Ρέθυμνο 1634-1646», έκδοση Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου για την πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου, Ρέθυμνο 2010, σ. 205.
6.Ευαγγ. Μπαλτά – M. Oğuz, «Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου», συνέκδοση Ε.Ι.Ε. & Ι.Λ.Ε.Ρ., Ρέθυμνο 2007, σ. 399
7. Δημήτρης Τσουγκαράκης, «Παρατηρήσεις στο χαρακτήρα των οικισμών της Βυζαντινής Κρήτης». Πεπραγμένα 6ου Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 1991, τ.Β’, σ. 607.
