Δρ Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης
Μέρος της εισήγησης στην εκδήλωση του Δήμου Πετρούπολης
Ο Ν.Καζαντζάκης αποτελεί μια από τις σημαντικές προσωπικότητες της Κρήτης, με διεθνή ακτινοβολία και λάμψη, δίπλα στις άλλες ευκλεείς, όπως του Ελ. Βενιζέλου, του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, του Χορτάτζη, του Β.Κορνάρου, του Νεάρχου Ναύαρχου του Μ. Αλεξάνδρου, του Βασιλιά Ιδομενέα, που συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο κ.ά. Δεν είναι τυχαίο ότι τα έργα του έχουν διεθνή απήχηση και μεταφράστηκαν σε δεκάδες γλώσσες.
Όπως όλα τα μεγάλα πνεύματα της διανόησης και επιστήμης στην ιστορία, έχουν επιδράσεις από τα προηγούμενα, το ίδιο έγινε και με τον Καζαντζάκη. Κανένας δεν είναι αυτόφωτος αλλά δέχεται επιδράσεις από τους προγενέστερους και επηρεάζει τους μεταγενέστερους. Έτσι και ο Καζαντζάκης στήριξε τη σκέψη του, είχε ως βάση, επηρεάστηκε, από προηγούμενους διανοητές και οικοδόμησε τη δική του αναπτύσσοντάς την και περνώντας την μέσα από τη δική του βιοθεωρία και κοσμοθεωρία, όπως η μέλισσα που λαμβάνει τη γύρη και την μεταποιεί σε μέλι, περνώντας την από το δικό της οργανισμό.
Η Καζαντζακική σκέψη και φιλοσοφία έχει επηρεασθεί από πολλούς προγενέστερους. Ο Βούδας, ο Χριστός, ο Όμηρος, ο Λένιν, ο Νίτσε, η Αγία Γραφή, οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι φιλόσοφοι, τα λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας, τα συναξάρια, τα μοναστήρια που επισκεπτόταν, η ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση στην οποία ζούσε, η ιδιαίτερη πατρίδα του Κρήτη, άσκησαν κατά καιρούς, όπως ο ίδιος ομολογεί, επιρροές στη σκέψη του, χωρίς να σημαίνει ότι δεν τους ασκούσε και κριτική και δεν διαφοροποιείτο η γνώμη του. Άλλωστε «ο έξυπνος άνθρωπος αλλάζει γνώμη, ο ανόητος ποτέ» όπως τονίζει ο Γκαίτε. Και ο Ν. Καζαντζάκης ήταν ευφυής άνθρωπος, γι’ αυτό παρουσίαζε και διακυμάνσεις και αλλαγές στις απόψεις του. Οι πολλαπλές επιρροές στη φιλοσοφία ήταν η αιτία που ήταν και είναι σημείο αντιλεγόμενο. Τον είπαν Βουδιστή, κουμουνιστή, σοσιαλιστή,
άθεο, ένθεο κλπ. Είχε πάρει στοιχεία απ’ όλους αλλά δεν ταυτιζόταν απόλυτα με κανένα.
Τόνιζε ότι «στη ζωή μου οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα. Από τους ανθρώπους ζωντανούς και πεθαμένους, πολύ λίγοι βοήθησαν στον αγώνα μου. Όμως αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι αφήκαν βαθύτερα τ’ αχνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τον Όμηρο, το Βούδα το Νίτσε, τον Μπέρξονα και τον Ζορμπά» και σε άλλο σημείο ότι: « ο Χριστός, Βούδας, Λένιν, οι τρεις μεγάλοι κουρσάροι της ζωής μου» που σημάδεψαν ανεξίτηλα την πνευματική του πορεία. Σε άλλο σημείο αναφέρει ότι: «Ο Όμηρος και η Αγία Γραφή μόνιμα μου κρατούσαν συντροφιά».
Όμως πάνω απ’ όλα τον σημάδεψε η ιδιαίτερη πατρίδα του η Κρήτη.
Σημεία επίδρασης της Κρήτης
1.Τα παιδικά και εφηβικά του βιώματα στη συνεχώς επαναστατημένη Κρήτη, από το 1883 έως το 1897. Η αντρειοσύνη και η λεβεντιά της, οι συνεχείς αγώνες για λευτεριά, το αίμα και οι σφαγές, το αδούλωτο φρόνιμα, το ήθος, η περιφρόνηση του θανάτου, oι ατέλειωτες θυσίες για την αξιοπρέπεια που έζησε, ήταν καθοριστικά στην πορεία του. Αυτά σημάδεψαν την ψυχή του και την αγάπη για την ελευθερία σ’ όλες τις μορφές της, την οποία συνεχώς υμνεί.
Ήταν ο λογοτέχνης της ελευθερίας.
2. Ήθελε να είναι άξιος εκπρόσωπος του ήθους και του ηρωισμού της Κρήτης, να είναι ταυτόσημος μ’ αυτήν.
Ο Καζαντζάκης, επισημαίνει ο Πρεβελάκης, «Έχει συλλάβει την ιδέα ότι ο πατροπαράδοτος ηρωισμός μπορεί να υψωθεί στη σφαίρα του πνεύματος. Έχει μάλιστα κυριευθεί από την ιδέα του ατομικού προορισμού του. Να γίνει άξιος της Κρήτης».
Θεωρούμε ότι πολλά από τα έργα του μπορεί ο μελετητής του, να τα αντιληφθεί καλύτερα και πληρέστερα, να διεισδύσει στο μεδούλι της σκέψης του, να αντιληφθεί ενορατικά το βάθος τους, ακόμα και πολλά σημεία της γλώσσας του, στην οποία χρησιμοποιεί, πλήθος κρητικών, ιδιωματισμών, όταν έχει παρόμοια βιώματα με αυτόν, όταν γνωρίζει τις ιδιαιτερότητες του κρητικού ήθους. Το καζαντζακικό ήθος και ύφος είναι πάνω απ’ όλα κρητικό, το οποίο το κουβαλά και το εκφράζει σε κάθε του σκέψη και στοχασμό.
Δεν έζησε όλη του τη ζωή στην Κρήτη, αν και γι’ αυτόν «σημασία δεν είχε να πατάς την Κρήτη αλλά να σε πατά η Κρήτη», όπου και να είσαι.
Κατέφευγε εκεί κάθε φορά που ήθελε να φορτίσει τις πνευματικές του μπαταρίες, «να πάρει φόρα» για μεγάλα πνευματικά άλματα.
Η πατρογονική του γη, «τόπος ζόρικος και αβόλευτος, το διαολονήσι, που η γη του δεν είναι από χώμα αλλά από μπαρούτι», όπως έγραφε, είναι ιδέα, ιδεολογία, όχι απλώς τόπος. Τον ενέπνεε του γεννούσε ιδέες αλλά και τον βασάνιζε:
«Η Κρήτη έχει κάτι το απάνθρωπο. Δεν ξέρω αν αγαπάει και γι’ αυτό τυραννάει τα παιδιά της, ένα μονάχα ξέρω: τα μαστιγώνει ίσαμε το αίμα».
«Ο Χριστός, ο Βούδας, ο Λένιν, χλόμιαζαν πολλές φορές μέσα στην ψυχή μου. Το χώμα της Κρήτης όμως πάντα με συνέπαιρνε».
Η ελευθερία, η καταφρόνια του θανάτου, η δημιουργία καινούργιων νόμων, ήταν οι τρεις μεγάλες φωνές της Κρήτης που συγκλόνιζαν την ύπαρξη του Καζαντζάκη και τον έκαναν να αντικρίζει πρόσωπο με πρόσωπο την ευθύνη.
Ίσως αν ο Καζαντζάκης δεν ήταν κρητικός δε θα ήταν και ο Καζαντζάκης. Και αν δεν είσαι κρητικός δεν μπορείς να καταλάβεις πλήρως, να νιώσεις το βάθος του. «Μόνον οι Κρητικοί μπορούν να τολμάνε να τον νοιώθουνε», όπως λέει ο Ντουράν, κι ας μην είναι κριτικοί, ή τουλάχιστον όσοι έχουν Κρητική ψυχή. Την επίδραση του τόπου καταγωγής τη διαπιστώνει εύκολα στα περισσότερα έργα του κάθε ερευνητής του.
Η ιστορία της Κρήτη επηρέασε το επαναστατικό και αγωνιστικό του φρόνημα.
Το διαλαλεί συχνά και με πάθος ο ίδιος:
«Όλο μου το κρητικό αίμα οσμίστηκε θαρρείς επανάσταση κι άρχισε να χοχλάζει. Είδα πάλι μπροστά μου τους αιώνιους αντίμαχους, τη Λευτεριά και τη Σκλαβιά, και μέσα μου τινάχτηκε η Κρήτη κι έσυρε φωνή. Ετούτη ήταν η κραυγή που περίμενα ν’ ακούσω; Μπορεί. Στις κρίσιμες στιγμές της ζωής μου πάντα τινάζεται μέσα μου η Κρήτη και σέρνει φωνή».
«Το μυστήριο της Κρήτης είναι βαθύ. Όποιος πατήσει το νησί ετούτο νιώθει μυστηριώδη δύναμη, ζεστή, αγαθή, να διακλαδίζεται στις φλέβες του και την ψυχή του να μεγαλώνει». Κάποιες φορές στις στιγμές του ενθουσιασμού του, τη θεοποιούσε μέσα του.
Πίστευε πως ήταν χρέος του να μεταφέρει το κρυφό νόημα του αγώνα της μέσα στους αιώνες το δικό της κρητικό μήνυμα, στους ανθρώπους. «Μάταια έλεγα δεν τοποθετήθηκε η Κρήτη, ανάμεσα στις τρεις
μεγάλες πνοές. Μάταια δεν πήρε η ψυχή μου το σχήμα και τη μοίρα της Κρήτης. Χρέος μου, ό,τι η Κρήτη μέσα στους αιώνες, με τους ανθρώπους της, με τα βουνά της, και με τις αφρισμένες θάλασσες γύρα της, σύψυχη σύγκορμη, μέσα στον ύπνο και στον ξύπνιο της, φώναζε, εγώ να το κάμω άρτιο λόγο. Δεν είμαι γιος της; Δεν είμαι χώμα της; Αυτή δεν είναι τώρα που αντίκρυσα την πιο παλιά της λαμπρότητα, που με πρόσταξε να βρω το κρυφό νόημα του αγώνα της και γιατί τόσους αιώνες φώναζε και τι μάχουνταν, τι δικό της κρητικό μήνυμα να πει στους ανθρώπους;»
3. Γλωσσοπλάστης ο ίδιος, δέχτηκε επιρροές από την Κρητική διάλεκτο της οποίας υπήρξε μανιώδης εραστής.
Εφαρμόζει κυριολεκτικά και αυτός το «μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα» του Διονυσίου Σολωμού.
Χρησιμοποιεί, αγρεύει και διασώζει κρητικούς ιδιωματισμούς και λέξεις, που δείχνει πόσο τον γοήτευε η Κρήτη και χαιρόταν ιδιαίτερα όταν τις ανακάλυπτε στην ενδοχώρα της. Γράφει: « Να σκαρφαλώνεις τα βουνά, να πεινάς, να διψάς, νάσαι κατάκοπος και ξαφνικά να τα ξεχνάς όλα, γιατί συνάντησες ένα βοσκό και σε φίλεψε μία άγνωστη περίλαμπρη λέξη».
Ο Καζαντζάκης ένιωθε ότι κάθε λέξη περικλείει έντονη ζωή και ότι κάθε λέξη που χάνεται σε μια γωνιά της χώρας –υποτιμημένη από τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο και τις νεότερες γενιές, που δεν τη χρειάζονται πια– είναι μια απώλεια που ισοδυναμεί με τον θάνατο ενός ανθρώπου.
Μερικές από τις πολλές κρητικές λέξεις που χρησιμοποιεί είναι:
ζάφτι, μπετένια, σεβταλήδες, βεγγέρα, σκρόφα, χοχλάκιζε, ξεγιβέτισμα, ντεληκανήδες, αξαμάρι, ξομπλιαστές, μουτσάλωναν, γομάρια, μπουταλάς, βούργια, μπατάλικα, σόχωρο, όσκες, σιργουλευτά, κουτουλούσε, ολόργος, ξιπάστηκε, χόβολη, τόπωμα, ανατράνισε, συβάζω, μουσκαραρθούνης, βοϊδομάτης, μουσκοκούζουλος, σολατσέρνουν, άχνα, ζεύλωσε, στερνοβύζι, φαμέγιος, μαγαρίζουν, ναίσκες, ορθοκάπουλη, κάψα, αλάργαρε, φλασκιασμένος κ.ά
4. Η θρησκευτικότητα της Κρήτης, η χριστιανική της παράδοση, τα θρησκευτικά βιώματά του επηρέασαν την ψυχή και τη σκέψη του. Ήταν μια βαθύτατα θρησκευόμενη, ανήσυχη προσωπικότητα, που αναζητούσε την αλήθεια, πάλευε να βρει το Θεό, όπως όλα τα μεγάλα πνεύματα στην ιστορία. Να πως αισθάνεται και περιγράφει τον Άι Μηνά, τον προστάτη και φρουρό του μεγάλου Κάστρου:
«Ολάκερη η πολιτεία ήταν ένα φρούριο, η κάθε ψυχή ήταν κι αυτή ένα φρούριο, αιώνια πολιορκούμενο κι είχαν καπετάνιο ένα άγιο, τον Άι Μηνά, τον προστάτη του Μεγάλου Κάστρου….
Κοντοσγουρογένης, ηλιοκαμένος, αγριομάτης».
5.Οι ιερωμένοι της Κρήτης, οι οποίοι κατά τον Παντελή Πρεβελάκη ενσάρκωναν με τρόπο υποδειγματικό τη Χριστιανική και ηρωική παράδοση της Κρήτης», οι καπετανοπαππάδες και αγωνιστές των επαναστάσεων επηρέασαν την ψυχή και το έργο του Καζαντζάκη. Ο θαυμασμός του γι’ αυτούς ήταν απεριόριστος και οι περιγραφές του συγκλονιστικές.
Ο ηρωισμός τους στις επαναστάσεις και τις μάχες, η αυτοθυσία τους και αφοβία τους, η θυσιαστική ηγεσία τους σημάδεψαν όχι μόνο το έργο αλλά και την ψυχή του Καζαντζάκη.
Ο τουρκοφάς Ηγούμενος του αφέντη Χριστού, που πολλές χανούμισες άφησε χήρες και τουρκόπουλα ορφανά μέχρι που έγινε ο επικός απαγχονισμός του στα λιοντάρια του Ηρακλείου.
Ο Μητροπολίτης Κρήτης με τη λιονταρίσια μορφή και τον αξιοθαύμαστο πατριωτισμό, θάρρος και αυτοθυσία.
Ο λεβεντόκορμος, ευπαρουσίαστος, ομορφοκαμωμένος και μεγαλοπρεπής Ηγούμενος της Χρυσοσκαλίτισσας ο οποίος θάμβωσε τον Καζαντζάκη ώστε να πεί το περίφημο: «Κρίμα τέτοιοι άνθρωποι να μην παντρεύονται και να ομορφαίνουν οι γιοι τους και οι κόρες τους τον κόσμο».
Όλα αυτά τα εντυπωσιακά πρότυπα των ηρωικών ιερωμένων τον έκαναν να ομολογεί: «Κανένα δε φοβάται όποιος έσμιξε με το Θεό. Αποχτά παντοδυναμία χωρίς δύναμη, μεθύσι χωρίς κρασί, ζωή χωρίς θάνατο»
Καταλήγοντας επισημαίνουμε ότι «ο Καζαντζάκης ήταν ένας πολίτης του κόσμου και η κληρονομιά του ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα. Ωστόσο, για εμάς, τους Κρητικούς, είναι ένας άνθρωπος που ενσαρκώνει την ψυχή του τόπου μας. Οι αξίες της ελευθερίας, της τόλμης, της αναζήτησης και της υπέρβασης που διέπουν το έργο του, βρίσκονται
ριζωμένες βαθιά στη γη και στο λαό της Κρήτης. Ο Καζαντζάκης είναι ένας ζωντανός σύνδεσμος με την ιστορία, την ταυτότητα και τον πολιτισμό μας!».
Πηγές
1.Καζαντζάκης Ν., Αναφορά στον Γκρέκο
2. Καζαντζάκης Ν., Καπετάν Μιχάλης
3. Καζαντζάκης Ν., Ο τελευταίος πειρασμός
4. Καζαντζάκης Ν., Ο Χριστός ξανασταυρώνεται
5. Καλογεράκης Ευτ., Είναι άθεος ο Ν. Καζαντζάκης; Η κριτική της θρησκείας στο έργο του.
6.Πρεβελάκη Π., «Καζαντζάκης Νίκος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, εκδ. Αθηνών,1991.
