Η περιπέτεια της αναζήτησης στοιχείων για το παρελθόν του Πετροχωρίου ξεκίνησε με τη μελέτη
των ιστοριών γειτονικών χωριών (και όχι μόνο) και συνεχίστηκε στο διαδίκτυο και στην Εθνική
Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Θα συνεχιστεί με την έρευνα των αρχείων της Κοινότητας και τις
προφορικές ιστορίες όλων όσων έχουν τη διάθεση να φέρουν στο παρόν τις αναμνήσεις της
οικογένειάς τους.
Ο όγκος των πληροφοριών που βρέθηκε μπροστά μου, και για τις οποίες δεν είχα την παραμικρή
υποψία πριν ξεκινήσω την έρευνα, με εξέπληξε. Αναρίθμητοι τόμοι, ογκώδεις και ολιγοσέλιδοι,
περιηγητικές αναφορές, απογραφές, πρακτικά συνεδρίων, ιστορικές έρευνες, κα. που καλύπτουν
χρονολογικά την περίοδο από την ενετοκρατία μέχρι σήμερα, βρέθηκαν μπροστά μου. Μια πρώτη
αβίαστη απόφαση ήταν να μην συμπεριλάβω στην έρευνά μου στοιχεία για προηγούμενες χρονικές
περιόδους (πχ. Μινωική, κλασσική, βυζαντινή) παρά μόνο στο βαθμό που έχουν εμφανείς
συνέπειες σε επόμενη περίοδο και βέβαια έχουν σχέση με το Πετροχώρι.
Στο κείμενο που ακολουθεί, και δίνει μια αίσθηση του τι θα ακολουθήσει, θα συμπεριλάβω
στοιχεία για το Πετροχώρι – Αποσέτι από δύο εξαιρετικά ενδιαφέροντα συγγράμματα, το ένα από
την εποχή της ενετοκρατίας και το άλλο από την οθωμανική κατοχή, και τα δύο του 17ου αιώνα.
Τα συγγράμματα αυτά είναι:
ΝΟΤΑΡΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ ΒΑΡΟΥΧΑΣ, Μοναστηράκι Αμαρίου (1597-1613),
Έκδοση Πανεπιστημίου Κρήτης (1978) των Ολλανδών Wim Bakker και Arnold van Gemert.
Όπως αναφέρεται από τους εκδότες, τα 853 συμβόλαιά του γράφτηκαν μεταξύ του 1597 και του
1613 δίνουν μια εξαιρετική εικόνα της καθημερινής ζωής των κατοίκων του Μοναστηρακίου και
των γειτονικών χωριών, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε κοινωνικά και πολιτισμικά θέματα.
Η γλώσσα του Μανόλη Βαρούχα, αν και περιλαμβάνει και λατινογενείς όρους, είναι βασικά η
γλώσσα του δυτικού – κεντρικού ιδιώματος της Κρήτης και γίνεται σχεδόν απόλυτα κατανοητή
ακόμη, τουλάχιστον στους περισσότερους από εμάς που μεγάλωσαν στα χωριά της Επαρχίας.
Η έκδοση περιλαμβάνει τρία συμβόλαια με κατοίκους από το Πετροχώρι, τα δύο σχετικά με θέματα
προίκας και το τρίτο την εκτίμηση γαιών και ημερομηνία 29.7.1612. Τμήμα αυτού του τρίτου
συμβολαίου, περιλαμβάνεται στο άρθρο αυτό με σκοπό να αναδείξει τη γλωσσική συνέχεια.
Περιλαμβάνεται επίσης λίστα με τοπωνύμια, τα οποία όσοι ζουν ή έζησαν στο Πετροχώρι
χρησιμοποιούν αυτούσια στην καθημερινή ζωή (και στα συμβόλαιά τους) μετά από τόσο πολλούς
αιώνες. Προφανώς, τα τοπωνύμια αυτά που αναφέρονται το 1600, θα είχαν καθιερωθεί αρκετούς
αιώνες πριν, από τη Βυζαντινή περίοδο. Η προέλευση τους δεν θα μας απασχολήσει εδώ.
Το συμβόλαιο φαίνεται να συντάχτηκε με εντολή των 1) μαντόνα Αντώνια Νταβερονοπούλα,
κομεσάρια (πληρεξούσια) του ποται Μάρκο Δαβερώνα αδερφού τζι και του 2) αφέντι Φραγγιά
Βαρούχα Μακριμάλι και της κεράς Αντόνια, της αρχόντισάς του και θυγατέρας του άνοθεν μίσερ
Μάρκο.
Οι στιμαδόροι (εκτιμητές), διαλεμένοι από τους παραπάνω, είναι 1) ο παπάς κυρ-Μάρκος
Βαρούχας του ποται παπά κυρ-Γιώργη και 2) ο κυρ-Νικολός Βαρούχας του ποται κυρ-Φραγγιά
(Βαρούχα παραπάνω).
Για τη λέξη ποται υποθέτω ότι μπορεί να να αποδοθεί με τη λέξη του (πατέρα), όπως
χρησιμοποιείται και σήμερα (και πιθανά μακαρίτη). Κάθε βοήθεια στη σωστή απόδοση θα είναι
ευπρόσδεκτη.
Τα ακίνητα που περιγράφονται στο συμβόλαιο φαίνεται να αποτελούν την προίκα της ποται
Φραντζέσκας Μπαρμπαριγοπούλας.
Η συνολική αξία των εκτιμηθέντων αναφέρεται στο συμβόλαιο και ανέρχεται σε 5.474 υπέρπυρα.
Στα τοπωνύμια περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα εξής:
αφρατέ
πριναρέα
μιρταρέα
αρκαλές
κουλουρίδα
στρογγυλό αρμί
βορινά
ροβαλόνι
κοπρινό
έσο
αγιο γεώργιο
αγιου γιώργι αρμί
πρινου τ’αλόνι
χάρακα
λεπρέα
κουβάρα
μιροδάτι
ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ, Έκδοση, Μετάφραση, Σχολιασμός:
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ και MUSTAFA OGUZ. Ρέθυμνο 2007.
Όπως αναφέρουν οι εκδότριες αμέσως μετά την πτώση του Χάνδακα, όπως συνηθιζόταν για κάθε
νεοκατακτημένο τόπο, οι Οθωμανοί κυρίαρχοι διενεργούν απογραφή ώστε να καταγραφούν οι
παραγωγικές δυνατότητες και να επιδικαστεί ο φόρος, σε περιουσία και κεφαλικός.
Το πρώτο κτηματολόγιο της Κρήτης (1670-1671) αποτελείται από τα αναλυτικά κατάστιχα ΤΤ825
(Χάνδακα και Σητεία) και ΤΤ822 (Χανιά και Ρέθυμνο) του Οθωμανικού αρχείου.
3
Η απογραφή των φορολογούμενων για τον υπολογισμό του κεφαλικού φόρου, που έγινε
ταυτόχρονα με την απογραφή των περιουσιών, περιλαμβάνεται σε άλλο κατάστιχο του
Οθωμανικού αρχείου (ΤΤ980) και δεν φαίνεται να έχει διασωθεί.
Σχετικά με το Αποσέτι το κατάστιχο ΤΤ822 (στα τουρκικά) περιλαμβάνει τον παρακάτω πίνακα
των κατοίκων (19 κρητικές-οί και 2 οθωμανοί ) που υπόκεινται σε φορολογία γαιών.
Προκειμένου να γίνει κατανοητό το περιεχόμενο του πίνακα, αποδίδονται από τους εκδότες οι
τίτλοι των στηλών:
cerib (τσερίπι) : μονάδα επιφάνειας ίση με 60 τετραγωνικούς πήχεις
tarla cerib: τσερίπια καλλιέργειας
escar-i zeytun aded: αριθμός ελαιοδένδρων
bag cerib: τσερίπια αμπέλι
bostan cerib: τσερίπια περιβόλι
bagce cerib: τσερίπια κήπου
arz-i hali cerib: εγκαταλλειμένο
Ο πήχης σαν μονάδα μήκους εκτιμάται από την απόσταση από τον αγκώνα μέχρι την άκρη του
μεσαίου δακτύλου. Διαφέρει ανάλογα με την περιοχή και την εποχή, από 50 σε 150 εκατοστά του
μέτρου. Πάντως οι εκδότες του τόμου, αναφέρουν ότι ένας πήχης είναι εφτά σπιθαμές, και 60
τετραγωνικοι πήχεις αποτελούν ένα μουσουλμανικό στρέμμα.
Σε κάθε χωριό καταγράφονται όλες οι εκτάσεις, ξεχωριστά ανά καλλιέργεια, καθώς και τα
λιόδενδρα (αριθμός).
Ο φόρος – χαράτσι περιουσίας υπολογίζεται τόσο με βάση την επιφάνεια των καλλιεργούμενων και
μη εκτάσεων όσο και ανάλογα με εκτιμήσεις της παραγωγής και τον αριθμό των καρποφόρων
δένδρων, που δεν περιλαμβάνονται στο κείμενο αυτό.
Τα κρητικά ονόματα είναι:
Αντώνης Μακρομαλόπουλος
Μαριάνα Κουβαρατοπούλα
Πάλμα Βαρουχοπούλα
Ανέζα Λατινοπούλα
Μάρκος Βαρούχας
Έλενα Σιλιγάρδου
Ζανέτα Κουροπούλα
Έλενα Καλάσου
Καλίτσα Βαρουχοπούλα
Εργίνα Μαστελαπούλα
Μαρίνα Μαστελαπούλα
Μιχελής Μαστέλος
Αντώνης Βαρουχόπουλος
Γιώργης Βαρούχας
Μαριάνα Σιφενοδοπούλα
Νικολόζα Βαρουχοπούλα
Γιώργης Νικίτος
Αντώνης Πουλάκης
Όπως ήταν αναμενόμενο, το επώνυμο Βαρούχας κυριαρχεί στα κρητικά ονόματα, ενώ έκπληξη
προκαλεί το γεγονός ότι άλλα πετροχωριανά επώνυμα, όπως π.χ. Τουρνάκης και Δεβεράκης δεν
εμφανίζονται. Στους κεντρικούς στόχους της έρευνας αυτής είναι η καταγραφή της χρονικής
περιόδου εμφάνισης στο προσκήνιο των σημερινών οικογενειών. Η προσπάθεια μόλις ξεκίνησε..
Δύο διαπιστώσεις ακόμη:
1) εννέα (στους δέκα εννέα ) υπόλογους φόρου είναι γυναίκες
2) ο αναφερόμενος ως Αντώνης Μακρομαλόπουλος ανήκει σε παρακλάδι της βυζαντινής
οικογένειας Βαρούχα που χαρακτήριζαν τα μακρυά μαλλιά
3) Στην τελευταία γραμμή του πίνακα αναφέρονται τα συνολικά μεγέθη ανά κατηγορία
Για τους οθωμανούς Μεχμέτ και Χουσεϊν γίνεται η αναφορά σε arz-i harazi, που πιθανότατα
σημαίνει ότι οι ιδιοκτησίες τους αποκτήθηκαν στον πόλεμο, αφού εγκαταλείφθηκαν από τους
προηγούμενους ιδιοκτήτες τους.
Γιάννης Στυλ. Πατρικαλάκης, Διδάκτωρ ΕΜΠ
