Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ
Βρίσκεται στις νότιες παρυφές του Ψηλορείτη σε υψόμετρο 580 μέτρα και απέχει 60 χλμ. από Ρέθυμνο και Ηράκλειο, αφού βρίσκεται στα σύνορα των δύο νομών.
Αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Αμαρίου με 247 κατοίκους (μαζί με τον Άρδακτο στην απογραφή του 2011 είχε 297 κατοίκους).
Το 2001 ανήκε στο Δήμο Κουρητών με 271 κατοίκους. Το 2014 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι (μαζί με Άρδακτο) 321 (ψήφισαν 262).
Ονομασία
Η ονομασία της οφείλεται στους γύρω λόφους και στη χαράδρα στην οποία είναι κτισμένη, έτσι λεγόταν Λοφιά-Λοχριά.
Σύμφωνα μ’ άλλη εκδοχή από τη σύνθεση των λέξεων λοχώ (ενεδρεύω)+ρία (ποταμόκολπος), που ταιριάζει στη θέση της, αφού από το κέντρο του χωριού περνά ο Κληματιανός ποταμός, δηλαδή λοχ(ώ)+ρία: Λοχριά.
Ιστορία
Το χωριό υπήρχε από τη Βυζαντινή εποχή το 10ο αιώνα περίπου, όπως μαρτυρεί και η εκκλησία του Αγ. Νικολάου (11ου αιώνα), αλλά και διάφορα τοπωνύμια (Σέλη, Κοιλιά, Διγενή κ.α.).
Για πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του 1583 με την ονομασία Οχρεά και με 68 κατοίκους.
Σύμφωνα με μία παράδοση όταν έπιασε πανούκλα στην Κρήτη, ένας Λοχριανός κάτοικος ο Μακρύς Γιάννης, πήγε στο Μυλοπόταμο και έχτισε τον οικισμό Μακρυγιάννη, ενώ υπάρχει και τοπωνύμιο εκεί κοντά με την ονομασία Λοχριά.
Τουρκοκρατία
Η Λοχριά είναι ένα από τα 13 χωριά της Αμπαδιάς (αραβική λέξη που σημαίνει έρημο – άγονο μέρος), τ' άλλα 12 χωριά είναι: Άρδακτος, 
Πλάτανος, Βαθιακό, Ρίζικας, Σάτα, Κλήμα Αποδούλου, Αγ. Παρασκευή, Μάνδρες, Αγ. Ιωάννης, Νίθαυρη, Κουρούτες, τα οποία κατοικήθηκαν από τους αιμοβόρους Τούρκους τους Αμπαδιώτες. Η Λοχριά όμως δεν κατοικήθηκε από Τούρκους, όπως τ' άλλα γειτονικά χωριά, έτσι το 1834 έχει μόνο έξι χριστιανικές οικογένειες, ενώ το 1881 ανήκει στον Δήμο Αποδούλου με 80 Χριστιανούς και το 1900 φτάνει τους 160. Το 1920 ανήκει στην κοινότητα Πλατάνου με 169 κατοίκους και από το 1928 αποτελεί ομώνυμη κοινότητα (μαζί με τον Άρδακτο) με 196 κατοίκους, με πρώτους προέδρους τους: Στέργιο Στεργιάκη, Μανόλη Κρυοβρυσανάκη. Τους περισσότερους κατοίκους τους είχε το 1991 που έφταναν τους 295, ενώ οι δυο τελευταίοι πρόεδροι ήταν Μανόλης Β. Κρυοβρυσανάκης, Μιχάλης Κωστάκης (1994-98).
Συμμετοχή σ' όλους τους αγώνες με 34 πεσόντες
Σ' όλους τους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας, πήραν μέρος οι κάτοικοι με συνολικά 34 πεσόντες που αναφέρονται στο Ηρώο του χωριού.
Από το 1912-1922 πολέμησαν 16 άνδρες και έπεσαν υπέρ πατρίδας τέσσερις, ενώ στον Αλβανικό πόλεμο πήραν μέρος 21, από τους οποίους σκοτώθηκαν στην Αλβανία έξι παλικάρια.
Τη Γερμανική Κατοχή οι κάτοικοι εργάστηκαν σκληρά, πάνω από 30 καθημερινά στο αεροδρόμιο Τυμπακίου, ενώ συγχρόνως έλαβαν μέρος στην Αντίσταση και σε αρκετές μάχες που έγιναν στην περιοχή.
Στη μάχη της Χοντράδας (17-7-43), συνελήφθησαν 14 άτομα, από τα οποία τα επτά έχασαν τη ζωή τους, στα στρατόπεδα της Γιουγκοσλαβίας. Στις 15-8-43 στο Τραχήλι, ανάμεσα στους επτά νεκρούς οι δύο ήταν Λοχριανοί, ενώ αργότερα συνέλαβαν άλλους δύο.
Το ολοκαύτωμα του χωριού 4-5-44
Για τη συμμετοχή των κατοίκων στην Αντίσταση οι Γερμανοί στις 4 Μαΐου 1944, κύκλωσαν το χωριό και συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους. Εκτέλεσαν δύο άτομα, ενώ άλλα οκτώ τα οδήγησαν στις φυλακές Αγιάς και στις 9-6-44 τους έβαλαν στο πλοίο «Δανάη», το οποίο τορπιλίστηκε ανοιχτά της Φολέγανδρου, παίρνοντας στο θάνατο 460 ομήρους, ανάμεσα σ' αυτούς και οκτώ Λοχριανούς. Όλοι οι άλλοι κάτοικοι πήγαν στα γειτονικά χωριά, ενώ τα 215 σπίτια του χωριού τα ναρκοθέτησαν και τα πυρπόλησαν. Το 1945 επέστρεψαν και άρχισαν τη ζωή τους στο ερειπωμένο χωριό τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα θύματα τέσσερις ήταν γιοι του Γιάννη Κρυοβρυσανάκη.
Τέλος στον εμφύλιο έχασαν τη ζωή τους άλλοι δύο, ανεβάζοντας τον αριθμό των πεσόντων στους 34.
Εκκλησίες-Ιερείς
Αγ. Νικόαλος παλιά ενοριακή βυζαντινή εκκλησία του 11ου-12ου αιώνα, στο κέντρο του χωριού.
Αγ. Κωνσταντίνος-Αγ. Ελένη νέα ενοριακή εκκλησία που εγκαινιάστηκε το 1975, τρίκλιτη (Αγ. Αικατερίνη και Αγ. Όλγα τ' άλλα κλίτη).
Κοίμηση Θεοτόκου, κοιμητηριακή εκκλησία σε πανοραμική θέση.
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, εξοχικό παλιό ξωκλήσι με αγίασμα, στο δρόμο προς το Κουρουπητό. «Τ' Αυγούστου τσ' είκοσι εννιά έβγα στον Άι Γιάννη να πιεις αγίασμα-νερό ο πόνος σου να γιάνει».
Αγ. Μαρίνα, νέο ξωκλήσι στον Ψηλορείτη, που χτίστηκε στη θέση που έγινε στις 17-7-1943 η μάχη της Χοντράδας Κουρουπητού.
Αγ. Στυλιανός, ιδιωτική που χτίστηκε από τον Στυλιανό Β. Χατζηδάκη.
Ζωοδόχος Πηγή, στην ενορία Λοχριάς ανήκει και η Βυζαντινή εκκλησία (Κοιμητηριακή) Αρδάκτου.
Ιερείς: Κωστής και Μηνάς Αλυσανδράκης (Πλάτανος), Βαγγέλης Φουντουλάκης (Νίθαυρη), Μανόλης Σταυρουλάκης (Βιζάρι), Μανόλης Τζαγκαράκης (Καμάρες).
Από τη Λοχριά κατάγονται οι Άγιοι Παρθένιος και Ευμένιος
Οι αδελφοί Παρθένιος (1844-1905) και Ευμένιος (1846-1920), είναι παιδιά του Χαρίτωνος Χαριτάκη από τα Πιτσίδια και της Μαρίας Ανδρουλακάκη (Ανδρουλιδάκη) από τη Λοχριά.
Μεγάλωσαν στα Πιτσίδια και όταν αποφάσισαν να μονάσουν, το ομολόγησαν στη μητέρα τους, την ώρα που ετοίμαζε το φούρνο και η οποία αρνήθηκε. Δέχτηκε μόνο αν ψηθεί το ψωμί, χωρίς να ανάψει το φούρνο, κάτι που έγινε αμέσως.
Αρχικά τα δύο αδέλφια πήγαν στην Ι. Μ. Απεζανών και αργότερα στην Ι. Μ Οδηγήτριας, όπου και εκάρησαν μοναχοί και το 1865 από τον Μητροπολίτη Κρήτης Μελέτιο σε διακόνους.
Το υπόλοιπο της ζωής τους το έζησαν με άσκηση και προσευχή, ενώ το 1870 έγιναν κτήτορες της Ι. Μ. Κουδουμά στ' Αστερούσια. Έγιναν ονομαστοί για τα θαύματά τους, τα έργα τους και την αρετή τους και εκτός Ελλάδας, για το λόγο αυτό αγιοποιήθηκαν.
Στην Ι. Μ. Κουδουμά χτίστηκε ο ναός τους που τιμάται στις 10 Ιουλίου.
Σχολείο – Δάσκαλοι
Από το 1900-1924 οι μαθητές της Λοχριάς πήγαιναν στο σχολείο Πλατάνου, το 1918 από τους 40 μαθητές οι 13 ήταν από τη Λοχριά. Το σχολείο ιδρύθηκε το 1924 και το κτίριο χτίστηκε στο κέντρο του χωριού το 1928, το πρώτο σχολικό έτος 1924-25 με δάσκαλο τον Μιχάλη Ανδρουλάκη είχε 35 μαθητές.
Το πρώτο κτίριο καταστράφηκε στις 4-5-1944 από τους Γερμανούς, για να ξαναχτιστεί το 1945 από το υπουργείο Ανοικοδομήσεως και τους κατοίκους. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1958, οπότε χτίστηκε νέο 2/θέσιο, που λειτούργησε μέχρι το 2001 που συγχωνεύτηκε με το σχολείο Πλατάνου.
Δάσκαλοι που δίδαξαν: Μιχάλης Ανδρουλάκης, Ε. Τζανάκης, Ζ. Αρχοντάκης, Μ. Σημαντήρας, Ν. Ψαρουδάκης, Βαρβάρα Κουτσουράκη, Σ. Κανακάκης, Μηλιαράς, Γ. Ξέκαλλος (1942-43 έχοντας τους περισσότερους μαθητές 74), Όλγα Μπικάκη (1946-75), Β. Θαλασσινός, Σόνια Γάσπαρη, Βασίλης Φρογάκης (1954-61), Γιάννης Χρηστάκης (1961-75) – Πόπη Μαμαντάκη, Κ. Λίτινας, Αριστείδης Στεφανάκης (1975-92), Όλγα Καμπιτάκη, Φιλιώ Καρφάκη, Αριστείδης Σταυρακάκης (1990-98) – Ελένη Κωνσταντάκη, Γ. Ιωαννίδης, Β. Παντινάκης, Σωτ. Σταυρίδης.
Σχολικό έτος 1954-55
Με δάσκαλο τον Βασίλη Φρογάκη (από τις Καμάρες) οι 33 μαθητές (στη φώτο) σε σχολική γιορτή.
Πάνω: Ανδρονίκη Κρυοβρυσανάκη, Στυλιανή Κατσούγκρη, Μαρία Δημητρακάκη, Γιώργης Στεργιάκης, Καλλιόπη Χαριτάκη, Γιώργης Χατζηδάκης, Στέλιος Σπινθουράκης, Μανόλης Κρυοβρυσανάκης, Λευτέρης Μανουσάκης, Γιάννης Χατζηδάκης, Μανόλης Αλεξάκης, Μανόλης Χαριτάκης, Αντωνία Κωστάκη, Αδάμης Κατσούγκρης, Κατίνα Αλεξανδράκη, Ελευθερία Μανουσάκη, Στυλιανή Κουνάλη, Ουρανία Χαριτάκη.
Κάτω: Γεωργία Κρυοβρυσανάκη, Αντωνία, Γεωργία Καρπούζη, Ιωάννα Μανουσάκη, Ιωάννα Αλεξάκη, Σοφοκλής Τσικολιδάκης, Ν. Φρογάκη (μικρή), Ασπασία Κατσούγκρη, Κατίνα Στεργιάκη, Αντωνία Κουνάλη, Γιώργης Σαριδάκης, Γιάννης Χαριτάκης, Στέλιος Μανουσάκης, Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης.
Το προηγούμενο σχολικό έτος 1953-54 αποφοίτησαν οι μαθητές: Νικηφόρος Κρυοβρυσανάκης, Λευτέρης του Γ., Ευτύχης Κατσούγκρης, Ανδρέας, Σταμάτης Χαριτάκης.
Πήγαιναν στο Γυμνάσιο Πόμπιας
Οι πρώτοι μαθητές που πήγαν στο Γυμνάσιο Πόμπιας (λόγω απόστασης τέσσερις ώρες με τον γάιδαρο), ήταν οι Γιάννης Στεργιάκης το 1943, Γιάννης Ε. Κρυοβρυσανάκης το 1947 και ακολούθησαν Γιάννης Κ. Κρυοβρυσανάκης, Νικηφόρος, Λευτέρης, Μαν. Ζαχαριουδάκης κ.α.
Μετά το 1970 οι μαθητές πήγαιναν στα Γυμνάσια Φουρφουρά, Καμαρών.
Ασχολίες – επαγγέλματα κατοίκων
Εκτός από τους γεωργούς, κτηνοτρόφους και τεχνίτες που είναι οι περισσότεροι κάτοικοι, έχουμε ακόμη, με καταγωγή από τη Λοχριά.
Εκπαιδευτικοί: Κρυοβρυσανάκης Ε. Γιάννης, Γιάννης (σχολικός σύμβουλος), Λευτέρης, Βιργινία, Αθηνά, Κατερίνα, Μαρία, Κωστάκη Χαρούλα, Στέλα, Σταυρακάκης Αριστείδης (και δήμαρχος Κουρητών 1998-2006), Ζαχαριουδάκης Μανόλης, Χατζηδάκης Βασίλης, Αθηνά, Καρπουζάκη Μαρία, Δέσποινα, Χαριτάκη Μαρία, Σπινθουράκης Στέλιος, Στεργιάκη Μαρία, Τσικολιδάκη Βίκη.
Τραπεζικοί – Οικονομολόγοι: Κρυοβρυσανάκης Νικηφόρος, Κατερίνα, Μάνος, Γιάννης, Κώστας, Ελένη, Στεργιάκης, Νίκος, Μαρία, Γιάννης, Κώστας, Καρπουζάκης, Μηνάς, Σταυρακάκη Βούλα, Αλεξάκη Δήμητρα, Δημήτρης, Βρέντζος, Λυκούργος, Κατσούγκρη Μαρία, Τσικολιδάκης Μαρίνος, Χρύσα, Μανουσάκης Ηρακλής, Χριτάκη, Κατερίνα.
Στρατιωτικοί – Σώματα Ασφαλείας: Κρυοβρυσανάκης, Βασίλης, Στέφανος, Γιώργης, Ελένη, Ιωάννα, Κωστάκης Γιώργης, Σπινθουράκης Σπύρος, Δημητρακάκης Γιάννης, Αντώνης, Βρέντζος Βασίλης, Στεργιάκης Γιάννης, (και γραμματέας κοινότητας) Χατζηδάκης Αντώνης.
Άλλα επαγγέλματα: Κρυοβρυσανάκης Ν. Κώστας (Ελεγκτής Εναέριας κυκλοφορίας), Κρυοβρυσανάκης Ορέστης, Τσικολιδάκης Νεκτάριος, Χατζηδάκη Ναυσικά, Μανουσάκη Γλυκερία, (πολιτικοί μηχανικοί), Μανουσάκη Κατερίνα (ψυχολόγος), Κρυοβρυσανάκη Νικολέτα (γεωπόνος), Κρυοβρυσανάκης Μιχάλης, Χαριτάκης Γιώργης, Κατσούγκρης Μανόλης, Καίτη (γιατροί). Καθώς και ο φωτογράφος από το 1955 ο Μενέλαος Χαριτάκης.
Πολιτισμός – Ανάπτυξη
Το χωριό ξαναγεννήθηκε από τα ερείπια του χάρη στο ζήλο όσων επέζησαν.
Η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία στον Ψηλορείτη, έκαναν ακόμη κάρβουνα, πήγαιναν στον τρύγο στο Μαλεβίζι, μάζευαν έρωντα, εργαζόταν φαμπρικάρηδες κ.α. Οι κοπέλες έμπαιναν μαζώχτρες και θερίστριες. Τη δεκαετία 1960 πάνω από 100 κάτοικοι μετανάστευσαν σε Γερμανία, Βέλγιο, κ.α. και επιστρέφοντας αξιοποίησαν τα χρήματα που έβγαλαν.
Τα τελευταία χρόνια το χωριό παρουσίασε μεγάλη πρόοδο, λειτουργεί μεγάλο εμπορικό – βενζινάδικο, δυο επαγγελματικοί φούρνοι (παλιά ήταν 25 ιδιωτικοί), ταβέρνα, στις καλές εποχές λειτουργούσαν 35 αλώνια, 18 μητάτα στον Ψηλορείτη, ενώ υπήρχαν 18 πηγές, 55 πηγάδια, 16 καφενεία, τέσσερις φάμπρικες κατά καιρούς και οκτώ ρακιδιά. Στο φιλόξενο χωριό διατηρούνται όλες οι παραδόσεις και τα έθιμα, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο η Αγία Μαρίνα, που διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις.
Ο πηδηχτός χορός ή τριζάλης θεωρείται Λοχριανός. «Ο τριζάλης ο Λοχριανός ριζά του Ψηλορείτη πολύ πανέμορφος χορός, άγνωστος στην άλλη Κρήτη».
Ο ιδρυτής του Χορευτικού Συλλόγου «Ερωφίλη» είναι από τη Λοχριά ο Γιάννης Β. Κρυοβρυσανάκης.
Οργανοπαίχτες: Αλεξάκης Δημήτρης, Κώστας, Νίκος, Κρυοβρυσανάκης Μανόλης, Γιάννης, Μανουσάκης Γιώργης, Μανόλης, Χαραλάμπης, Καρπουζάκης Αριστείδης, Χαριτάκης Μανόλης, Λάμπρος, Νικολοκωσταντής.
Οικογένειες
Η μεγαλύτερη οικογένεια είναι των Κρυοβρυσανάκηδων, που κατάγεται από τους Μανουσάκηδες της Κρύας Βρύσης.
Ο Κώστας Αστρινού Μανουσάκης και η Κατερίνα σύζυγός του γύρω στα 1875, μαζί με τα επτά παιδιά τους (Μαρία, Αστρινό, Νικολή, Γιώργη, Ζαχαρένια, Ελένη, Ηλία), κυνηγημένοι από τους Τούρκους πήγαν στη Γαύδο, για λίγα χρόνια.
Εκεί απέκτησαν το όγδοο παιδί, τον Γιάννη ή Γαυγιωτογιάννη και όταν ηρέμησαν τα πράγματα ήρθαν στη Λοχριά (τόπο καταγωγής της μητέρας του) και εγκαταστάθηκαν, αποκαλούμενοι Κρυοβρυσανοί και όχι Μανουσάκηδες.
Οι απόγονοι που απέκτησαν από τα οκτώ παιδιά, τα 66 εγγόνια, 206 δισέγγονα, 420 τρισέγγονα, 300 τετρασέγγονα, φτάνουν σήμερα πάνω από τους 1.000. Οι Κρυοβρυσανάκηδες έχουν συγγένεια με όλους τους Λοχριανούς, ενώ εννέα έπεσαν υπέρ πατρίδας.
Συνολικά οι είκοσι οικογένειες της Λοχριάς είναι: Ανδρουλιδάκη (πρώτη οικογένεια του χωριού, σήμερα δεν είναι κανένας), Αλεξάκη, Βρέντζου, Δημητρακάκη, Ζαχαριουδάκη, Καρπουζάκη, Κρυοβρυσανάκη, Κατσούγκρη, Κολυβάκη (δεν υπάρχει σήμερα), Κωστάκη, Μανουσάκη, Ποιμενάκη Στεργιάκη, Σαριδάκη, Σταυρακάκη, Κωστάκη, Σπινθουράκη, Σταθωράκη, Τσιλολιδάκη, Χαριτάκη, Χατζηδάκη.
Αθλητισμός
Η ανεπίσημη ομάδα της Λοχριάς πήρε μέρος στα «Αμαριώτικα τουρνουά» από το 2011-12, κατακτώντας το 1ο το 2011. Από τη Λοχριά κατάγονται οι αρχηγοί της ομάδας του Ψηλορείτη, Νίκος Αλεξάκης (αρχισκόρερ) και Γιάννης Καρπουζάκης που έχουν πολλές συμμετοχές σε τοπικό-περιφερειακό, όπως και ο Τσικολιδάκης Στέργιος, Βασίλης και Πέτρος Βρέντζος, Κώστας Χατζηδάκης, Νίκος Σπινθουράκης, Δ. Αλεξάκης.
Πηγές: «Λοχριά και Άρδακτος» 2012 Γιάννη, Νικηφόρου, Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη.
«Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», 1993 Λ. Κρυοβρυσανάκη.
«Συναξάρι», Εμμ. Σταυρουλάκη.
«Μοναχολόγιο», Ι. Μ. Κουδουμά και πληροφορίες από τους Αστρινομανόλη, Αναγνωστόκωστα, αλλά και από το Χαρίδημο Χαριτάκη.
Με δάσκαλο το Β. Φρογάκη οι 33 μαθητές το 1954-55 (σε γιορτή)
Το 1954 το πρώτο αυτοκίνητο στη Λοχριά, με τη μανιβέλα, για να πάρει μπροστά έφεραν και την εικόνα για βοήθεια
Με τα γαϊδουράκια σε πανηγύρι του χωριού τη δεκαετία 1950
Ο Κώστας Ν. Κρυοβρυσανάκης ελεγκτής εναέριας κυκλοφορίας στον πύργο ελέγχου «Ελ. Βενιζέλος»
Ο πρώτος δάσκαλος του χωριού Μιχάλης Ανδρουλάκης, με τον Κ. Ι. Κρυοβρυσανάκη (έχασε τη ζωή του με το «Δανάη» το 1944) και ο μικρός Γιάννης Εμμ. Κρυοβρυσανάκης (μετέπειτα δάσκαλος), το 1932
Η Λοχριά και δυτικά ο Άρδακτος
