Της Μαρίας Καναβά-Καλαϊτζάκη
«Οι λαβωμένοι- Σκύψετε το μέτωπο
Κροτήσατε αλαλάζοντας τα χέρια!
Οι σκοτωμένοι. – Στήσατε εικονίσματα
Κι ανάψτε μπροστά τους αγιοκέρια!
Το νιώθω το καμάρι σου, Πατρίδα μου,
Στο ξύπνημα των λατρευτών σου ονείρων.
Πόσες πατρίδες σε ζηλεύουν σήμερα,
Μητέρα των ηρώων και των μαρτύρων»
Σεβαστοί πατέρες, ερίτιμες Κυρίες και αξιότιμοι Κύριοι που τιμάτε με την παρουσία σας τη μνήμη των Παντανασσωτών προγόνων μας, εκφράζουμε τις ευχαριστίες μας για την ευγενική σας παρουσία και σας υποδεχόμαστε με χαρά και συγκίνηση στο χωριό μας.
Προσερχόμενη στο βήμα και συναισθανόμενη την τιμή και την ευθύνη που επωμίζομαι να εκφωνήσω λόγο σεβαστό και αντάξιο των προγόνων μας, υποβάλλω εκ βάθους καρδίας ευχαριστίες στο Δήμο Αμαρίου και στον Πολιτιστικό Σύλλογο Παντάνασσας για την ιδιαίτερη τιμή που μου γίνεται να αποτίσω λόγῳ φόρο τιμής σε άνδρες που στάθηκαν γενναίοι ἔργῳ. Θα ήταν ασφαλώς αρκετό να εκφράζονται οι τιμές με έργα, όπως αυτό που βλέπετε τώρα και που ετοιμάστηκε ανυστερόβουλα από τον δημιουργό και δωρητή του κ. Γεώργιο Χαραλάμπους Ιερωνυμάκη ύστερα και από παρότρυνση του μακαριστού συγχωριανού μας Νικολάου Στυλιανού Καραγιαννάκη. Η προσπάθεια αγκαλιάστηκε ωστόσο συνολικά από όλους τους συγχωριανούς, διότι έχουμε όλοι επίγνωση πως πεθαίνουν μόνον όσοι ξεχνιούνται. Και επιθυμία όλων ήταν η μνήμη τούτων εδώ των νεκρών ηρώων να γίνει «φῶς που φαίνει πᾶσι». Αλίμονο σε όσους δε διατηρούν σφιχτά το δέσιμο με το παρελθόν τους, γιατί αυτό «καθορίζει τη μοίρα και ανοίγει το δρόμο σε υψηλότερες και θεμελιώδεις μορφές πολιτισμού στο πέρασμα των αιώνων».
Σεβαστοί πατέρες, Κυρίες και κύριοι, είναι πράγματι δύσκολο να μιλήσει κανείς με επιτυχία για άνδρες καλούς κἀγαθούς, μήπως τα λόγια φανούν κατώτερα σε σύγκριση με τα ανδραγαθήματά τους ή μήπως αποδειχθούν διογκωμένα, αν ίσως ξεπερνούν τις δυνάμεις και τα ψυχικά αποθέματα του ακροατή. Επειδή όμως η ιστορία και οι παλαιότεροι απέδειξαν στην πράξη πως τούτα είναι ορθά, θα ακολουθήσω το κάλεσμα ευχόμενη να ανταποκριθώ με σεβασμό και δέος στις πανίερες μορφές που πότισαν με το πορφυρό και ζέον αίμα τους την ιερή μας γη ή που πρωτοστάτησαν με τον απαράμιλλο ηρωισμό τους στη διαφύλαξη του υπέρτατου αγαθού, της Ελευθερίας.
«Το νιώθω το καμάρι σου, Πατρίδα μου… Μητέρα των ηρώων και των μαρτύρων» αναφέρει ο ποιητής Ιωάννης Πολέμης, και τούτη η γη της Παντάνασσας περήφανη μάνα των δικών της ηρώων καταθέτει σήμερα τα μύρα της ευγνωμοσύνης στα δρασκελίσματα των ιερών ψυχών τους. Άνδρες σπουδαίοι στη γενιά, στην ψυχή, στο σώμα. Άνδρες που υπεραμύνθηκαν των ιδανικών τους και των ιδανικών μας. Άνδρες λεβέντες στο κορμί αλλά κυρίως λεβέντες στην καρδιά. «Πόσες πατρίδες σε ζηλεύουν σήμερα…» για τούτους τους άνδρες σου που ουδέποτε διανοήθηκαν να προδώσουν- και αυτό αξίζει να τονιστεί-, ουδέποτε πρόδωσαν τα αδέλφια τους ή το σύμμαχο σώμα στον εχθρό. Τουναντίον αφιερώθηκαν καθ’ ολοκληρίαν εις την πατρίδα, στη μάνα Κρήτη, η οποία ήταν «η αιτία και ο σκοπός των διαλογισμών τους. Το όνομά της οδηγός των πράξεών τους και η ευτυχία τους η ανταμοιβή των κόπων τους».
Σας καλώ, ατενίζοντας τη Γαλανόλευκη, να γυρίσουμε πίσω στο χρόνο και να ξεδιπλώσουμε την περγαμηνή της ιστορίας της χώρας μας εστιάζοντας την προσοχή μας στην ιστορία του χωριού μας, της Παντάνασσας. Για τους φιλοξενούμενούς μας, το χωριό λεγόταν «Αντάνασσος» και το τοπωνύμιο αυτό ανάγεται στην προϊστορική περίοδο.
Με αυτή τη Γαλανόλευκη να ανεμίζει περήφανα αλλά και με την ψυχή πλημμυρισμένη από το φως της Παλιγγενεσίας, επετεύχθη ο ιερός σκοπός του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων το 1821. Μπορεί για αιώνες η ελληνική παρουσία να παρέμενε σιωπηλή γιατί «τα ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά» αλλά κατάφερε να βρει τον εαυτό της και να ανακάμψει και τότε απεδείχθη ηφαίστειο που ξυπνά και χύνεται ορμητικό, καθοριστικό, ακλόνητο. Ο ελληνικός λαός σφράγισε την αξιοπρέπειά του ομόφωνα, ομόψυχα και πειθαρχημένα και αυτή η αξιοπρέπεια σήμαινε συνείδηση του εαυτού του που μάχεται για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Η συμμετοχή των Κρητικών στην ελληνική επανάσταση του 1821 υπήρξε μια πανεθνική προσπάθεια γιγάντων και μαζί με όλη την Κρήτη συμμετείχαν ισότιμα και ισάξια και οι χωριανοί μας. Κι όταν οι σύμμαχοί μας (Άγγλοι, Ρώσοι, Γάλλοι) αποφάσισαν η Κρήτη να μείνει εκτός των συνόρων του Α’ ελληνικού κράτους, οι Κρητικοί, μαζί και οι χωριανοί μας, αποφάσισαν να μην καταθέσουν τα όπλα αλλά να συνεχίσουν τον αγώνα μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη και να ενωθεί με τη Μητέρα Ελλάδα.
Στην πορεία αυτή του 19ου αιώνα ο αγώνας ήταν αδιάκοπος με μικρά διαλείμματα και η παιδεία ήταν το όπλο που αξιοποίησαν οι Κρητικοί για να φέρουν το ποθητό αποτέλεσμα, για να απαλλάξουν τους Έλληνες και τα Ελληνόπουλα από την ψυχική και ηθική αποτελμάτωση και από το έρεβος της άλογης μορφής αυθεντίας, της οθωμανική υποταγής. Στο διάστημα τούτο ένας ευπατρίδης Ρεθυμνιώτης,Εμμανουήλ Βυβιλάκης, όταν διαπίστωσε από τη συμμετοχή του στην Επανάσταση του 1841 ότι η Κρήτη δεν επρόκειτο να ελευθερωθεί αν τα Κρητικόπουλα δε μορφώνονταν αποφάσισε να αφιερωθεί για μια 20ετία (1842-1862) στην ίδρυση και τη λειτουργία σχολείων στην Κρήτη. Ανάμεσα σε αυτά τα σχολεία, όλα Αλληλοδιδακτικά, ήταν και τα σχολεία των κοντινών μας χωριών Νεφς Αμάρι, Μοναστηράκι, Φουρφουράς, Αποδούλου, Βρύσες, Γερακάρι και Μέρωνας. Ο ίδιος μάλιστα σε επιστολή του εκφράζει τη χαρά και την περηφάνια του που κατάγεται από το Αμάρι. Η παιδεία λοιπόν υπήρξε ο θεμελιώδης θεσμός πάνω στον οποίο οικοδόμησαν οι συντοπίτες μας το υπέρτατο Αγαθό, τη Λευτεριά. Η παιδεία ήταν, είναι και θα είναι στους αιώνες η δεξαμενή που αναβαπτίζει το Έθνος μας και ο λίθος πάνω στον οποίο διογκώνεται η ιστορική του παρουσία καθώς τα περασμένα «κλέη» των Πλαταιών, των Μαραθώνων, των Θερμοπυλών, των Σαλαμίνων γίνονται παράδειγμα προς μίμηση και μεθούν την ψυχή των νέων της επαρχίας μας με «τ’ αθάνατο κρασί του ‘21».
Κατά τους χρόνους της εθνικής μας ανάστασης, Κλήρος και Λαός, σφίγγουν αδερφικά τα χέρια και η σκέψη τους δονείται από αμέτρητους παλμούς μιας καρδιάς και ενός σώματος για τον Εθνικό Ξεσηκωμό. Μόλις το 1878 με τη Σύμβαση της Χαλέπας φάνηκε να γίνεται ορατός πλέον ο πόθος των Κρητικών και με την τελευταία Επανάσταση του 1897-1898 αποφάσισαν οι Μεγάλες Δυνάμεις να αναγνωρίσουν τους αγώνες των Κρητών και να στηρίξουν την αλλαγή του καθεστώτος με την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας.
Η μέθεξη σε τέτοιας λογής αγώνες των χωριανών μας Καπεταναίων έγινε το εφαλτήριο όπου εκτινάχτηκε ως τα ουράνια η λαμπρή και ένδοξη ιστορία της ηρωοτόκου επαρχίας μας.
Ο Αντώνης Σταματάκης ή Αντανασσιώτης μεγάλωσε στο χωριό μας αλλά σύμφωνα με πηγές του Ληξιαρχείου γεννήθηκε στον Κισσό Αγίου Βασιλείου. Πιθανολογείται πως η μητέρα του κυνηγημένη από τους Τούρκους βρήκε καταφύγιο σε κάποιο συγγενικό σπίτι εκεί. Πολέμησε ως οπλαρχηγός σε πολλά μέρη της Κρήτης καθ’ όλη τη διάρκεια του Αγώνα και κατέφυγε στο σημερινό Τολό, στο Ναύπλιο, όπου κατατάχθηκε στη Φάλαγγα με το βαθμό του υπολοχαγού. Εκεί κυνηγημένος από τους Τούρκους άλλαξε το επώνυμό του σε «Αντανασσιώτης» προκειμένου να μην ξεχάσει την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Αντάνασσο, στην οποία και δεν επέστρεψε ποτέ ξανά. Υπήρξε πληρεξούσιος της επαρχίας Πανάκρου (σημερινό Αμάρι) το 1830 και συνυπογράφει στις 14 Οκτωβρίου του αυτού έτους ως ένας από τους ίδιους απεσταλμένος από κάθε επαρχία της Κρήτης μια επιστολή προς το βασιλιά των Γάλλων Λουδοβίκο Φίλιππο ζητώντας προστασία και αναθέτοντας τη σωτηρία της Νήσου Κρήτης στο ένδοξο Έθνος των Γάλλων.
Προς επίρρωσιν των λεγομένων παραθέτω τον επίλογο της ικετηρίου επιστολής, η οποία περικλείει όλο το μέγεθος της δυσχερούς θέσης των Κρητών, και δη των Αμαριωτών, κατά τη διάρκεια του Αγώνα. «Γνωρίζεις κάλιστα, Φιλάνθρωπε Κύριε, εἰς ποῖον φρικτόν κίνδυνον εἴμεθα ἐκτεθειμένοι, καὶ ὀποῖαν ἀκόμη προηγουμένην καὶ ἄμεσον ἐπικουρίαν ἀπαιτεῖ ἡ ὀλέθριος θέσις μας, ὁπόταν μάλιστα δὲν ἠδυνήθημεν νὰ ἐπιτύχωμεν ἔπειτα ἀπὸ τόσας καὶ τόσας παρακλήσεις μας πρὸς τοὺς ἐδὼ ἀντιπρέσβεις καὶ ἀντιναυάρχους τῶν τριῶν Συμμάχων Δυνάμεων προσωρινὴν τινα σταμάτησιν τοῦ αἵματός μας ἑωσοῦ να προστρέξωμεν καὶ τὴν τελευταίαν ἀνταύτην φοράν κατ’ εὐθεῖαν εἰς τὰς αὐλὰς τῶν τριῶν Συμμάχων, διὰ νὰ ἐπικαλεσθῶμεν τὸ ἔλεός των. Πρόφθασε λοιπὸν, σὲ παρακαλοῦμεν μὲ καρδιοστάλλακτα δάκρυα, καὶ σύντρεξον ὡς φιλάνθρωπος εἰς τὴν ἐπίτευξιν τῆς σωτηρίας μας. Γράφοντες πρὸς σε, ἀποτεινόμεθα συγχρόνως διὰ σοῦ πρὸς ὅλους τοὺς φιλανθρώπους Γάλλους, εἰς τοὺς δείξαντας μάλιστα ξεχωριστὴν τινα ὑπεράσπισιν ὡς συ εἰς τὴν στήριξιν τῶν ἱερῶν καὶ ἀπαραγράπτων δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου, ἐπικαλούμενοι διὰ μέσου των τὴν ἐπιτυχίαν τῆς σωτηρίας μας. Εὐέλπιδες εἰς τὴν ἐπίτευξιν τῶν ὑπὲρ ὧν αἰτούμεθα μετὰ θερμῶν δακρύων, ὑποσημειούμεθα με ὅλον τὸ βαθύτατον σέβας. Ἐν Μαργαρίταις Αὐλοποτάμου τῆς Κρήτης, τὴν 14ην Ὀκτωβρίου 1830, οἱ ὑποκλινέστατοι δοῦλοι σας». Σε έτερη ικετήρια επιστολή των κατοίκων της Παντάνασσας και των κοντινών χωριών μαθαίνουμε μάλιστα πως καταδυναστεύουν τις περιουσίες τους οι Τούρκοι και αρπάζουν διά της βίας τα ζώα τους, τα οποία ζεύουν φορτώνοντάς τα υλικά για την ανέγερση του Κούλε στην περιοχή των Ποταμών.
Ο Σταματάκης λέγεται ότι διέθετε στο σπίτι του ένα κανονάκι, το οποίο πυροδοτούσαν οι χριστιανοί συνθηματικά όταν έκαναν επιδρομή οι Τούρκοι στο χωριό για να τους αποφύγουν. Επίσης πληροφορίες αναφέρουν πως είχε απελευθερώσει πολλές γυναίκες που τις είχαν κλείσει οι Τούρκοι σε μια εκκλησία με σκοπό να τις κάψουν ενώ έσωσε και καμιά 30αριά που τις είχαν αρπάξει για να τις παντρευτούν. Παρά το ότι, εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, οι εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη στην τοποθεσία Αρναούτης και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην τοποθεσία Κεφάλι υπέστησαν βανδαλισμούς και βεβηλώσεις, απέβησαν άκαρπες οι προσπάθειες των Οθωμανών στο χωριό μας να αλλοιώσουν την ταυτότητα, το χαρακτήρα το αίμα των κατοίκων. Η Παντάνασσα, ο Μέρωνας, η Λαμπινή και οι Καρίνες παρέμειναν στο πέρασμα του χρόνου χωριά χριστιανικά. Σε μια απογραφή του 1583 η Αντάνασσος είχε 273 χριστιανούς κατοίκους ενώ το 1834, ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley αναφέρει ότι η Παντάνασσα είχε 8 χριστιανικές οικογένειες και 7 τουρκικές. Ο σχεδόν αποδεκατισμός των χριστιανών στο χωριό μας κατά τη μεσολάβηση «της εποχής της εστιλβωμένης σκλαβιάς», κατά τον Ψυλάκη, επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννου, στο κοιμητήριο του χωριού, βρέθηκαν ομαδικοί τάφοι από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, πληροφορία που συνηγορεί στο ότι υπήρξε προσπάθεια, αν και ανώφελα, να αφανιστούν οι χριστιανοί του χωριού.
Τον Αντώνη Σταματάκη διαδέχτηκε ο Εμμανουήλ Πορτάλιος, γεννηθείς στην Παντάνασσα το 1833 και θανών στην Αθήνα το Σεπτέμβριο του 1909. Ο Πορτάλιος παρά τα γηρατειά του υπήρξε πάντοτε ακούραστος εργάτης της Εθνικής ιδέας και παρακολουθούσε με νεανικό ενδιαφέρον τις περιπέτειες του εθνικού ζητήματος, γι’ αυτό το λόγο διέθεσε και μέρος της περιουσίας του για τον Αγώνα και το πλήρωσε με κατάσχεση αυτής από τους Τούρκους. Έδρασε σε όλες τις επαναστάσεις από το 1858 και εξής. Μετά το θάνατο του Διογένη Μοσχοβίτη (Απρίλιος 1868) εκλέχτηκε παμψηφεί ως Γενικός Αρχηγός της Επαρχίας Αμαρίου και διατήρησε αυτή την ιδιότητα σε όλες τις μετέπειτα επαναστάσεις, μέχρι και την τελευταία του το 1897. Σημαντική, εντούτοις ήταν και η παρουσία του και στις ειρηνικές περιόδους. Μετά το τέλος της Κρητικής Επανάστασης εκλέχτηκε από τους συνεπαρχιώτες του ως διοικητικός σύμβουλος ενώ διετέλεσε και μέλος της Δημογεροντίας Ρεθύμνου. Το 1885 εκλέχτηκε πληρεξούσιος της επαρχίας Αμαρίου για τη Γενική των Κρητών Συνέλευση. Επίσης κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις για την ενηλικίωση του διαδόχου Κων/νου ο Εμμανουήλ Πορτάλιος και ο Ιωάννης Σκουλάς από τα Ανώγεια παρέστησαν ως αντιπρόσωποι του τμήματος Ρεθύμνης, οπότε και του απενεμήθη και ο Αργυρούς Σταυρός του Σωτήρος. Το 1902 διορίστηκε από τον πρίγκιπα Γεώργιο, Ύπατο Αρμοστή των Δυνάμεων στην Κρήτη, ως ένας από τους 10 βουλευτές της Κρητικής Βουλής. Ο Εμμανουήλ Πορτάλιος ήταν πρώτος εξάδελφος του Γεωργίου Πορτάλιου από την Πηγή Ρεθύμνου, ο οποίος ήταν γραμματέας της επαναστατικής επιτροπής κατά την επανάσταση του 1866 στο Αρκάδι και ο οποίος φονεύθηκε και εκεί.
Τέλος ένας ακόμα λεοντόκαρδος ήρωας, ο Στυλιανός Ιερωνυμάκης, προσθέτει το δικό του λιθαράκι στον Αγώνα και συγκαταλέγεται στη λίστα των Αγωνιστών Καπεταναίων. Γεννήθηκε στην Παντάνασσα το 1858 και πέθανε το 1929. Από πολύ νέος ανέπτυξε μεγάλη δράση κατά των Τούρκων αφού σε ηλικία μόλις 17 ετών σκότωσε τον πρώτο Τούρκο και έκτοτε κατέφυγε στα βουνά ενώ είχε διοργανώσει και μια ομάδα αντίστασης. Έντονο χαρακτηριστικό του γνώρισμα ήταν η γρηγοράδα στα πόδια και σε μια μάχη που δόθηκε στο χωριό Κουρούτες σκότωσε με την ομάδα του μερικούς Τούρκους κι από εκεί πήρε λάφυρα κι ένα μαχαίρι. Εξαιτίας της δράσης του εναντίον των Τούρκων, τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν στις φυλακές Βάμου Χανίων απ’ όπου κατάφερε να δραπετεύσει και γι’ αυτό τον επικήρυξαν. Κάποτε ως φυγόδικος πήγε στο Αρκάδι και με προτροπή του τότε Ηγουμένου της Μονής ανέλαβε να σκοτώσει τον Τούρκο Αγά Τρικέρη που ζούσε στο χωριό Αμνάτος και είχε γίνει ο φόβος των Χριστιανών. Πράγματι του έστησε καρτέρι και τον δολοφόνησε σχεδόν εξ επαφής. Οι Τούρκοι θορυβήθηκαν, συνέλαβαν και βασάνισαν πολλούς χριστιανούς ενώ κατέσχεσαν και τα κοπάδια του ΚαπετανοΣτελή. Έκτοτε οι Τούρκοι άρχισαν να τον καταδιώκουν με αποσπάσματα και ενέδρες. Φοβούμενος μήπως συλληφθεί κατέφυγε στην Αθήνα κι έγινε αγροφύλακας στο Μαραθώνα. Επανήλθε στην Παντάνασσα μετά την αυτονομία της Κρήτης και αγωνίστηκε ένθερμα για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Του είχε απονεμηθεί από την Κρητική Πολιτεία καπετανοχάρτι, ενώ αποποιήθηκε της συντάξεως που του πρότεινε το Κράτος αναφέροντας χαρακτηριστικά: «το Έθνος έχει περισσότερη ανάγκη τα χρήματα από μένα».
Η ιστορία όμως, αυτή η φερέγγυος και αστείρευτη φλέβα που αναβλύζει κρουνούς παραδειγμάτων προς μίμησιν, συνεχίζει να χαράζει την πορεία της και να αναγεννά από τις στάχτες της νέους Πορτάλιους, Σταματάκηδες και ΚαπετανοΣτελήδες. Τούτη η γη της Παντάνασσας γεννά και ανατρέφει λίγο καιρό αργότερα τους Κωστή Καλοειδά, Νίκο Καραγιαννάκη, ο οποίος σκοτώθηκε στο Μπιζάνι, στη σημαντικότερη σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων κατά τον Α’ Βαλκανικό πόλεμο και η οποία χάρισε το κλειδί της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων αλλά και της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου καθώς και το Νίκο Τσουτσουδάκη. Οι άνδρες τούτοι έζησαν και έδρασαν κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων και του Ά Παγκοσμίου πολέμου όταν λίγο καιρό μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων έγινε φανερό ότι κύριος στόχος τους ήταν ο πλήρης εκτουρκισμός του οθωμανικού κράτους, πράγμα που σήμαινε διώξεις σε βάρος αλλοεθνών πληθυσμών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα πράγματα περιεπλάκησαν με την ανάμειξη των Δυνάμεων. Παρά ταύτα καμία ελληνική επιτυχία δεν θα ήταν εξασφαλισμένη, πολύ περισσότερο αυτονόητη, χωρίς τη σταθερή πολιτική κατεύθυνση που είχε χαράξει και τους άκρως επιδέξιους διπλωματικούς χειρισμούς που προέκρινε, σε κάθε κρίσιμη καμπή των εξελίξεων, ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στις μάχες που έδωσαν όλοι οι Έλληνες, μαζί και οι χωριανοί μας, κατάφεραν σχεδόν να διπλασιάσουν τα εδάφη της χώρας αλλά και τον πληθυσμό της ενώ το Ηράκλειο της Κρήτης αποτελούσε ήδη ακμαίο οικονομικό κέντρο.
Η Ελλάδα δεν έχει προλάβει όμως να συνέλθει από τη δίνη των βαλκανικών πολέμων και ρίχνεται αφθορί στην αρένα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου όπου πια εξαθλιωμένος ο ελληνικός λαός αλλά και οι συγχωριανοί μας παλεύουν με όσα ψυχικά αποθέματα τους έχουν απομείνει να προασπιστούν τα ύψιστα ιδανικά τους. «Τρώνε, πίνουν δίπλα στους νεκρούς, κοιμούνται ανάμεσα στους ετοιμοθάνατους, γελούν και τραγουδούν συντροφιά με τα πτώματα».
Τελειώνοντας ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος η Ελλάδα βρέθηκε στο πλευρό των νικητών (Αντάντ) και η Τουρκία, με σύμμαχο τις κεντρικές Δυνάμεις, στο πλευρό των ηττημένων. Στόχος των δυνάμεων της Αντάντ ήταν ο κατακερματισμός της Τουρκίας. Ωστόσο η Ελλάδα με ηγέτη το Βενιζέλο διεκδίκησε σθεναρά την περιοχή της Σμύρνης με την ανάληψη της διοίκησης της περιοχής ενώ οι εκεί Έλληνες υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό τον ελληνικό στρατό γιατί θεώρησαν ότι το όραμα της Μεγάλης Ιδέας υλοποιείται («Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών»). Λόγω όμως των πολιτικών διαφωνιών μεταξύ Βενιζέλου- Κων/νου βρίσκουν πρόσφορο το έδαφος και οι Τούρκοι, που στο μεταξύ είχαν δυσαρεστηθεί από τη Συνθήκη των Σεβρών, και διοργανώνουν αντίσταση με αρχηγό τον Κεμάλ Ατατούρκ διώκοντας τους Έλληνες στο εσωτερικό της Τουρκίας. Ο ελληνικός στρατός κινείται εναντίον των Τούρκων στο εσωτερικό της Μ. Ασίας χωρίς όμως τη στήριξη των Μ. Δυνάμεων κι ενώ είχε φτάσει πολύ κοντά την Άγκυρα αποδεκατισμένος και ανεφοδίαστος οχυρώνεται στη γραμμή Εσκί-Σεχίρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καραχισάρ και δέχεται επίθεση από το στρατό του Κεμάλ τον Αύγουστο του 1922 όπου και εισβάλλει στη Σμύρνη. Η Μικρασιατική καταστροφή αποτέλεσε για τον ελληνισμό μια εθνική συμφορά αφού ο πανάρχαιος μικρασιατικός ελληνισμός ξεριζώθηκε βίαια και έχασε και σημαντικά εδάφη. Οι Νίκος Ιερωνυμάκης, ο οποίος σκοτώθηκε στο Εσκί-Σεχίρ το Σεπτέμβριο του 1922, Γιώργης Καλοειδάς, Παντελής Καραγιαννάκης και Μάρκος Πολιτάκης, έδωσαν το δικό τους μοναδικό στίγμα την περίοδο αυτή κρατώντας αγέρωχο το φρόνημα και όρθια την ψυχή προκειμένου να υπερασπιστούν τα πάτρια εδάφη της Μ. Ασίας. Μάλιστα ο Μάρκος Πολιτάκης, σύμφωνα με πληροφορίες, πληγωμένος πλησίασε σε μια πηγή να ξεπλύνει την πληγή του και εκεί τον βρήκε αδύναμο κάποιος Τούρκος και τον έσφαξε ζωντανό.
Η περγαμηνή της Παντανασσιώτικης ιστορίας δε σταματάει όμως εδώ. Αυτή η γη προσφέρει για θυσία αφειδώλευτα κι άλλα παλικάρια της και σε κάθε πτυχή της οι κάτοικοι περήφανα δηλώνουν: ΠΑΡΩΝ! Η αέναη μανία του πολέμου, που λες κι έχει βαλθεί να ξεθεμελιώσει τον τόπο μας, παραδίδει τη σκυτάλη το 1940-1941 στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.
Τρίτη 29 Οκτωβρίου 1940. Σε πρωτοσέλιδο Αθηναϊκής εφημερίδας διαβάζουμε: «Η Ελλάς ολόκληρη ευρίσκεται από χθες την πρωϊαν εις εμπόλεμον κατάστασιν με την Ιταλίαν. Αποφασισμένη να αγωνισθεί μέχρι τελικής νίκης υπέρ της τιμής και της ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας του εδάφους της. Ο ελληνικός λαός καλείται σύσσωμος και πειθαρχών να εκπληρώσει τας ιερωτέρας των υποχρεώσεών του». Όλοι οι νέοι στο εσωτερικό της χώρας επιστρατεύονται με τον ένθερμο εκείνο ενθουσιασμό και παρορμητισμό που διακατέχει τους Έλληνες μπροστά στον κοινό εχθρό, στις δύσκολες ώρες του Έθνους. Οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά ενισχύουν με τον τρόπο τους αλλά κυρίως με τη δύναμη της ψυχής τους τον αγώνα και προασπίζονται Πατρίδα, Οικογένεια, Θεό με όλο τους το σθένος και ανατρέπουν το θρασύ επιδρομέα. Ο Δημήτρης Δεληγιαννάκης σε ηλικία 25 ετών και ο Βασίλης Κουρνιανός σε ηλικία 29 ετών σκοτώνονται στο Πούντα Νόρντ προμαχόμενοι της Δημοκρατίας και αποσοβώντας τις άνανδρες βουλές του δικτάτορα Μουσολίνι. Με το αίμα τους και τη νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού συνέβαλαν- και τούτο είναι σημαντικό- στο ξέπλυμα της ντροπής της Μικρασιατικής καταστροφής αποκαθιστώντας στο ακέραιο την τιμή των ελληνικών όπλων και αναπτερώνοντας το ηθικό φρόνημα των Ελλήνων.
Δεν είχε όμως ακόμη διαλυθεί ο καπνός των πολεμικών αναταράξεων του 1940-1941και ο ελληνικός λαός, οι Κρήτες αλλά και οι χωριανοί μας με ένα σώμα και με μια ψυχή ρίχνονται σε δεύτερο γύρο πολέμου εναντίον των Γερμανών Κατακτητών (1941-1944). Οι Κρητικοί επιδεικνύουν πρωτόγνωρη αντίσταση, πηγαίο ηρωϊσμό και αναμφίλεκτη αυτοθυσία. Στήθηκαν στα εκτελεστικά αποσπάσματα, μανάδες μαυροφορέθηκαν, χωριά παραδόθηκαν στις φλόγες, όμως αυτό και άλλο τόσο ήταν στ’ αλήθεια ελάχιστο για να κάμψει το φρόνημα των Κρητικών ή να δαμάσει το αγέρωχο φρόνημά τους.
Ο Louis Petit, λατίνος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, αναφέρει χαρακτηριστικά για τους Κρήτες: «Φυλή αληθινά αξιοθαύμαστη, που έμαθε να διατηρεί εις πείσμα των περιπετειών 40 αιώνων αλώβητα τα εθνικά χαρακτηριστικά και την καθαρή γλώσσα της, ανδρεία ανάμεικτη με το αίσθημα της ανεξαρτησίας, που συχνά βρίσκεται κοντά στην απείθεια…». Απείθεια επέδειξαν αυτή την περίοδο της Αντίστασης και οι Μανώλης Γαβαλάς, Μανούσος Πορτάλιος. Ο πρώτος σε ηλικία 40 ετών, ο οποίος σκοτώθηκε στην τοποθεσία Λινές κατά τη μάχη των Αποστόλων, και ο δεύτερος μόλις 32. Ο Μανούσος Πορτάλιος, απόγονος του Εμμανουήλ Πορτάλιου, ήταν από τους πρώτους που μυήθηκε στην Εθνική Αντίσταση και μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ ανέπτυξε την πολυσχιδή δράση του ενάντια στους κατακτητές. Πήρε μέρος στις μάχες που δόθηκαν στις περιοχές του Λατζιμά, της διακλάδωσης Μελάμπων-Σαχτουρίων, στη μάχη των Ποταμών αλλά δεν απουσίασε κι από το μακελειό στα χωριά του Κέντρους έχοντας στο πλευρό του το Νίκο Παπαδάκη ή Καπετάν Λεμονιά. Προτάσσοντας τα στήθη του μαζί με τους συμπατριώτες του συλλαμβάνουν εξαπίνης τη γερμανική φρουρά στη Σχολή Ασωμάτων και υψώνουν για πρώτη φορά από την αρχή της κατοχής σε λεύτερο Κρητικό έδαφος το λάβαρο της Ρωμιοσύνης. Καθότι εχέμυθος του ανατίθεται και η φύλαξη του παράνομου Τυπογραφείου στο Ρέθυμνο. Ο θάνατος τον βρίσκει το Γενάρη του ’45 στην Κοξαρέ μαζί με το σύντροφο στους αγώνες του και πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ Καπετάν Λεμονιά, καθότι έπεσε θύμα της μισαλλοδοξίας των υποκινητών του εμφυλίου, σύμφωνα με τα αρχεία που τηρεί το ΓΕΕΘΑ.
Το άψυχο κορμί του μεταφέρθηκε στην Παντάνασσα και το μοιρολόι της αδελφής του Ουρανίας μετατρέπεται σε οιμωγή που τιτρώσκει και διαπερνά τα φυλλοκάρδια των Παντανασσωτών.
Βλέπουμε λοιπόν ότι κάτοικοι της Παντάνασσας έλαβαν μέρος και στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και στην Αντίσταση κατά των Γερμανών, άλλοι οργανωμένοι στο ΕΑΜ και άλλοι στην ΕΟΡ και αυτό θυμώνοντας τον εχθρό έχει ως αποτέλεσμα το βομβαρδισμό του χωριού μας το Σεπτέμβριο του 1944 με πυροβολικό και εν συνεχεία με το κάψιμο των σπιτιών του Εμμανουήλ Πορτάλιου και του Χαραλάμπου Ιερωνυμάκη. Σημειωτέον ότι τη μέρα που η Παντάνασσα βομβαρδίστηκε, εκείνη ακριβώς τη μέρα είχαν φύγει και οι τελευταίοι Αμαριώτες από Γουργούθους και Άνω Μέρος που φιλοξενούνταν στα σπίτια του χωριού αφού είχε προηγηθεί το κάψιμο των χωριών του Κέντρους και είχαν βρει θαλπωρή και στήριξη στο χωριό μας. Η πράξη συμπαράστασης και φιλαλληλίας συγκινεί στο έπακρο και μετατρέπεται σε κραυγαλέα φωνή που αναδεικνύει το φιλότιμο και την ανθρωπιά των προγόνων μας που γνωρίζουν να παλεύουν και να πέφτουν αλλά δεν έμαθαν ποτέ να υποτάσσονται.
Και λες να μην έφταναν τόσα και τόσα πάθια τούτου του πολυτάραχου λαού του Αμαρίου και της Παντάνασσας, είναι γραφτό να προτάξει πολύ σύντομα τα χαλύβδινα στήθη του, αυτή τη φορά όχι ενώπιον του εισβολέα αλλά ενώπιον των αδελφών του. «Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος μετά την αποχώρηση των Γερμανών, όπως και κάθε εμφύλιος πόλεμος αντιπροσωπεύει, μια μορφή κοινωνικής επανάστασης, ο οποίος αν εξεταστεί στην ουσία του, πέρα από τα πολιτικά επιφαινόμενα, τις στρατιωτικές του πτυχές και τις διεθνείς διαπλοκές του, εμφανίζεται, στην πρώτιστη δομή του, ως μια κοινωνική επανάσταση η οποία, με αφετηρία υπαρκτές, οξυμμένες αντιθέσεις της ελληνικής κοινωνίας, αποσκοπούσε στην ανατροπή των υφιστάμενων δομών εξουσίας και στην αναδιάρθρωση του πλέγματος των κοινωνικών σχέσεων, σε μια προοπτική σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, με τους τρόπους προφανώς που μια μερίδα του λαού της εποχής εκείνης αντιλαμβανόταν και «οικοδομούσε» το σοσιαλισμό»», αναφέρουν χαρακτηριστικά ιστορικοί, δίνοντας το στίγμα της εποχής του Εμφυλίου στην Ελλάδα. Οι μεγαλύτερες αλλά και οδυνηρότερες επιπτώσεις ασφαλώς αυτής της εμφύλιας σύρραξης έγιναν περισσότερο αισθητές στο πεδίο των ελευθεριών. «Αιτία όλων αυτών ήταν η φιλαρχία που έχει ρίζα την πλεονεξία και τη φιλοδοξία που έσπρωχναν τις φατρίες να αγωνίζονται με λύσσα», αναφέρει χαρακτηριστικά ο μεγάλος Ιστορικός Θουκυδίδης. Και συνεχίζει: «οι εμφύλιοι πόλεμοι έγιναν αιτία να απλωθεί σε όλο τον ελληνικό κόσμο κάθε μορφή κακίας και το ήθος, που είναι το κύριο γνώρισμα της ευγενικής ψυχής, κατάντησε να είναι καταγέλαστο κι εξαφανίστηκε».
Σε μια τέτοια μελανή σελίδα της ιστορίας έδωσαν την ψυχή τους και οι Γιώργης Ιερωνυμάκης, γιος του Αγωνιστή Καπετάνιου Στυλιανού Ιερωνυμάκη, και ο οποίος σκοτώθηκε στο Βίτσι και Μάρκος Πορτάλιος. Αξίζει εντούτοις -κι αυτό το τονίζω- να σταθούμε και να διεισδύσουμε στο βαθύ μήνυμα που ξεπροβάλλει από το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός και να αναλογιστούμε τις συνέπειες ενός αλληλοσπαραγμού, ο οποίος δυστυχώς δεν έχει εκλείψει από τις απαρχές της ελληνικής ιστορίας.
Η ιστορική πορεία του χωριού μας στο πέρασμα των χρόνων δεν μπορεί παρά να είναι ένα μεγάλο σχολείο για τους νεώτερους˙ «Ἀμαρίου ἔρεισμα, δαιμόνιον πτολίεθρον», (στήριγμα του Αμαρίου, «κατοικία» του Θεού) θα τολμούσα να το χαρακτηρίσω, δανειζόμενη την ορολογία από τον ποιητή Πίνδαρο. Κακουχίες, βανδαλισμοί, στερήσεις, πείνα, εξαθλίωση, ηθική και ψυχική αποτελμάτωση σε κάθε βήμα, σε κάθε ανάσα, σε κάθε «Χριστός Ανέστη» που πρέπει να επισκιάζεται από το «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…»
«Ένας λαός που ξεχνά την ιστορία του είναι καταδικασμένος να την ξαναζήσει». Το ηρώο αυτό που στήθηκε στο χωριό μας με το πλήρωμα του χρόνου θα θυμίζει εφεξής την ένδοξη ιστορία των προγόνων μας. Θα θυμίζει το αίμα, τους σπαραγμούς της ψυχής τους, τα καρδιοστάλλακτα δάκρυα που έβρεξαν και πότισαν τα ιερά μας χώματα για να τα παραλάβουμε σήμερα καθάρια, ανεξάρτητα, κατάδικά μας, κυλώντας στα πνευμόνια μας το οξυγόνο της Ελευθερίας. Έχουμε χρέος και συνάμα ευθύνη να διαφυλάξουμε αυτή την παρακαταθήκη και να την κληροδοτήσουμε στις επερχόμενες γενιές αλώβητη απ’ τη φθορά του χρόνου. Το παρελθόν έδωσε τα σκήπτρα στη δύναμη του παρόντος, κι εμείς οφείλουμε όρκο ευθύνης στο μέλλον. Είναι ηθικό χρέος μας και εθνικό καθήκον μας.
Οι Αγωνιστές του χωριού μας πλήρωσαν με το αίμα τους τα όνειρα και τα ιδανικά τους για μια πατρίδα αδούλωτη κι ελεύθερη γιατί ήξεραν βαθιά μέσα τους πως η ελευθερία δε χαρίζεται ποτέ ούτε τη ζητάς με παρακάλια αλλά κατακτάται με αγώνες και θυσίες, «με τα δικά σου χέρια τηνε παίρνεις». Οι χωριανοί μας μετείχαν ισότιμα και ισάξια με όλους τους Έλληνες στους αγώνες για την υπεράσπιση των ύψιστων ιδανικών τους και απέδειξαν περίτρανα πως το Έθνος ενωμένο μεγαλουργεί, ορθώνεται, γιγαντώνεται.
Η ηθική ενότητα για την οποία κάνει λόγο ο σπουδαίος Ιστορικός Θουκυδίδης επιτυγχάνεται μόνο όταν η ιστορία δεν πνίγεται στο πηγάδι της λήθης αλλά η αναδρομή της στα παλιά γίνεται «το στιμόνι και το υφάδι» της εθνικής ζωής που κρατούν ψυχικά δεμένες αλλά και πνευματικά άγρυπνες όλες τις γενιές.
Οι ήρωες του χωριού μας υπήρξαν «οι σκαπανείς» που σφυρηλάτησαν με το δικό τους αίμα μια Ελλάδα ωραιότερη, μια πατρίδα λαμπρότερη και συνέτριψαν τον εχθρό που τόλμησε να θίξει την τιμή της χώρας μας. Υπήρξαν αυτοί που φύτεψαν και πότισαν με το ίδιο αίμα το πολυτίμητο δέντρο της αξιοπρέπειας και που μας δίδαξαν «πόσο αξίζει αλλά και πόσο στοιχίζει η Λευτεριά»!
Αθάνατοι!
Μαρία Καναβά-Καλαϊτζάκη
Φιλόλογος-Υποψήφια Διδάκτωρ Βυζαντινής Αγιολογίας
Δείτε τα βίντεο:
Αποκαλυπτήρια ηρώου Παντάνασσας 16/8/2016 (1- 4)
https://www.youtube.com/watch?v=Zj7mz-0vUsQ
Αποκαλυπτήρια ηρώου Παντάνασσας 16/8/2016 (2- 4)
https://www.youtube.com/watch?v=W-TVhbCJxps
Αποκαλυπτήρια ηρώου Παντάνασσας 16/8/2016 (3- 4)
https://www.youtube.com/watch?v=VvjQqHh51dE
Αποκαλυπτήρια ηρώου Παντάνασσας 16/8/2016 (4- 4)